Уладзімір Караткевіч: Калыска чатырох чараўніц

Янка(дастае кніжку). Татка, ну што да таго, калі, скажам, дзед у ваўках за самім мядзведзем шаблю насіў. Ну, насіў. А цяпер на месяц вые.

Дамінік. А я цябе ў служкі да мядзведзя не цягну. Хлеба нам, акрамя вось гэтых рук, ніхто не дасць. Я цябе да памяці клічу. Каб не забываў, што жывеш у краіне нягоднікаў.

Бянігна. Ды крый цябе божа! Ды ціха ты!

Дамінік. I хай запамятае... Жылі мы ва ўладаннях князя Дамініка Радзівіла (пляменніка славутага “Раnіе Kochanku”) на правах чыншавай шляхты. Засценак Луцэвічы, за трынаццаць вёрст ад Узды. Дзвесце год жылі, і не крыўдзілі яны нас. А пяцьдзесят год назад землі перайшлі да Вітгенштэйнаў, і пачалася тут у нас з імі вайна за зямлю.

Бянігна. Ваявала мыш з катом.

Дамінік. Ясна ж. I вось дваранская дэпутацкая зборня зацвярджала нас дваранамі ў 1802-м, 1846-м, 1849-м, 1857-м. I кожны раз сенат ці адмаўляў, ці “резолюцнй не следовало”.

Янка. Ці не ўсё адно, у лапцях ці ў ботах араць зямлю?

Дамінік. Усё адно. Але ж Справядлівасць на нашай зямлі свінні з’елі. Што мне ў гэтым, ці пан сам пан, ці пан у пана служыць? Ты вось мне скажы: Справядлівасць дзе? I вось такія, як мы, сталі адной з бочак пораху, куды толькі кінь іскру... I вось год сорак назад край паўстаў, і пачаўся бунт і мяцеж.

Яны глядзяць, нібы ў нікуды, а між тым хату і тое, што за яе вокнамі, запаўняе глухі тупат соцень ног, пошчак капытоў кавалерыі, невыразнае бразганне зброі, далёкія глухія галасы, пасля рэдкія стрэлы і рэха ад іх... I раптам зладжаны гул кананады... I цішыня.

Янка(страпянуўшыся). Што гэта, гарматы?

Дамінік. Якія? Гэта тады былі гарматы. А гэта – грымоты. Нейкая вельмі-вельмі далёкая навальніца.

За вокнамі сапраўды грымоты. Зрэдку яны зноў і зноў варочаюцца недзе ў небе аж да самога канца карціны.

Янка. А ты паўставаў?

Дамінік. Ды не. Мы людзі маленькія. “Хай бог таму памагае, хто нам дабра жадае”.

Бянігна. Хто паўставаў – тых на вісельню, у Сібір. Ты унь спытайся ў таго, у каго кніжкі бярэш. Ён паўставаў.

Янка. Чаховіч?

Бянігна. Ну, так. А што з таго карысці. Жабрак пры багацюшчай жонцы.

Янка. Ён не жабрак. У яго – кнігі. Не можа быці жабраком, у каго – кнігі.

Дамінік. То ж бо я раней ледзь не за папружку браўся, каб цябе за кнігу ўсадзіць, а цяпер хоць ты яго лупцуй, што вечна носам у кнізе, а гаспадарка хоць прападай.

Янка. Не тыя былі кнігі.

Дамінік. А гэта – т ы я. Бярозавы лес на лучыну звёў – чытае, месяц яму радасць – чытае. Коні на начлезе, а ён ля вогнішча чытае.

Янка. Не краду ж. Чытаю... Каб вы законы ведалі – ці ж бы вас збіла з панталыку сенацкая валакіта? Цяганіна? Блытаніна?

Дамінік. Чужым вумом гаворыш. Якія законы? Проста яны за паўстанне адыграліся на нас. На малых, на бязвінных. Паўстанне задушылі, а нам каб да пачатку ўсе дакумеыты аб дваранстве прадставіць. Іначай ідзі ў мяшчане, у падатковае саслоўе. I – недавер да нас. Указ за ўказам – “не пушчаць”. А адкуль дакументы, ды яшчэ трохсотгадовыя? Касцёлы гарэлі, хаты гарэлі, кнігі і метрыкі разам з імі гарэлі. Усе даведнікі здабывай сам. А дзе іх узяць? Нельга падаваць выпісы з метрык і актавых кніг, што не захаваліся. А кнігі самі спалілі.

Бянігна. Чаму і казала, што ўпарты ты ў дзеда Анупрэя. Пятнаццаць год ён са стрыечнікам абабіваў парогі. А за кожную душу, якая дабіваецца права, прынясі дзесяць рублёў срэбрам. А тых душ, разам з малалеткамі, семдзесят дзве. А Магільнянскі касцёл, дзе дакументы, і касцёл у Мікалаеўшчыне, дзе дакументы, – згарэлі.

Дамінік(непрыкметна паклаў руку на сэрца). А Вітгенштэйны да таго часу сагналі нас з зямлі. А адказы сенацкія – нічога ў гэтай канцылярыі не зразумееш.

Янка. “Законы трэба пісаць незразумела, каб просты чалавек звяртаўся па тлумачэнні да адукаваных паноў”. Міністр адзін сказаў.

Дамінік. Вось так. Так я і прахадзіў да трыццаці год у “панах”, а цяпер вось ужо амаль трыццаць год “мяшчук”. Угодкі сёння спраўляем.

Бянігна. Звыкай. Хрыстос таксама да трыццаці год у нехрышчоных хадзіў.

Грымоты за акном.

Злітуйся, пан Езус, не тое, бач, сказала.

Дамінік. Чаму не тое? Бог цябе стварыў, чалавеча, даў неўміручую душу, даў усю зямлю, сад твой. А ты... Дай шалянцу, Бянігна.

Бянігна. Зноў сэрца?!