Сэсар Вальеха - Чорныя геральды

Рэдкалегія: Рыгор Барадулін, Васіль Зуёнак, Васіль Сёмуха, Янка Сіпакоў, Максім Танк

Перакладзена з выдання:

Vallejo, С. Рoesіа Completa. La Habana, Еditоrial Artе у Literatura — Сasa de las Américas, 1988. — 404 р.

© Пераклад. Р. І. Барадулін, 1993

© Укладанне, прадмова, каментарыі. К. Г. Шэрман, 1993

Вялікія паэты Лацінскае Амерыкі заўжды імкнуліся трапіць у сталіцу мастацтваў і літаратуры, у Парыж. На радзіме яны задыхаліся ў дрыгве правінцыйных адносін, дзе рэдка хто меў прызнанне: таленты спелі ў Еўропе ды так ці інакш вярталіся да пенатаў з арэолам пасвячонага. Адным словам, вялікія паэты не затрымліваліся на чужыне. Ці то моцна адчувалі, што карэнне згаладалася ўшчэнт, ці то проста цягнула да натуральнага асяроддзя, да сяброў-аднадумцаў і духоўных настаўнікаў, да хлеба і віна бацькаўшчыны.

Адно Сэсар Вальеха застаўся ў Парыжы да скону, хоць і зведаў там беднасць ды цяжкія хваробы. Калі ўлічыць і радавод, і геаграфію маленства, і матэрыяльнае становішча паэта, перад намі разгорнецца загадка, а дакладней, адна з незлічоных загадак, якія разам і складаюць сёння ягоную постаць.

Вальехавы дзяды па матчынай і бацькавай лініях — мясцовыя свяшчэннікі гішпанскага паходжання, а бабулі — індыянкі племені чыму, якое жыло на паўночным беразе старажытнага Перу, адчуваючы подых Ціхага акіяна, стварыла моцную архітэктурай, апрацоўкай металаў, керамікай і горнай агракультурай цывілізацыю і ў VI стагоддзі ўвайшло ў інкаўскую імперыю. Бацька стаў юрыстам у маленькім гарадку, а маці-індыянка нарадзіла яму адзінаццаць дзяцей, малодшым з якіх быў Сэсар. З яго нараджэння ў хаце загучала прыгожае слова з індзейскае мовы кечуа, ш у л ь к а, якое вызначае наймаладзейшага, апошняга і распешчанага ўсімі дзіцяці. Шулька — гэта кропка, завяршэнне плёну ў блізкасці бацькоў. Шульку аддаюць усю пяшчоту, яго нельга крыўдзіць, бо ён увасабляе шчымлівы ветах кахання. Нарадзіўся ён, дарэчы, 16 сакавіка 1892 года, калі бацьку было за пяцьдзесят, а хрысцілі яго 19 траўня.

Сям'я жыла ў годнай беднасці, але Сэсар ні ў чым не ведаў адмовы. Такім чынам, логіка дыктавала вярнуцца з чужыны.

Геаграфія маленства поўнілася матчынымі словамі: Чука, Уамачука, Кірувілька, Чыкама... Сэсар пабачыў свет у сціплым гарадку Сант’яга дэ Чука, які заснавалі гішпанскія шахцёры ў паўночных перуанскіх Андах на месцы старажытнага індзейскага селішча Чука яшчэ ў XVI стагоддзі, на вышыні звыш 3100 метраў над узроўнем мора. Вядома, — хто нарадзіўся ды жыў у гарах, той маецца на чужыне з непазбыўным сумам у сэрцы, прыгадваючы мінулую — бо ён яе не бачыць штодня — веліч, адчуваючы страту высакагорнага вымярэння свету, асэнсоўваючы сябе як горац без гор, як горац у горадзе, дзе за парогам мізэрнае кватэры людзі думаюць, гавораць і ўвогуле жывуць на чужой мове, дзе мала хто па-сапраўднаму зразумее цябе. Ізноў логіка настойвала: лепей вярнуцца.

З тае пары, як пасяліўся ў Еўропе, і да смерці, якая спасцігла яго 15 красавіка 1938 года, Сэсар Вальеха плыў супраць плыні эканамічнай няўстойлівасці, зведаў голад і холад, нават горкі хлеб міласэрнасці, хварэў ад беднасці на недасягальнай для родных адлегласці, але так і не вярнуўся на радзіму. Нават блізкія сябры паэта не даведаліся, чаму ён не схацеў жыць у Перу. “Не ведаю”, — нязменна адказваў Сэсар і пераводзіў гаворку на іншае рэчышча. Магчыма, ён бы здолеў вяртанне адно на кані, як кажуць, бо біты лёсам не вернешся, але гэта толькі здагадкі, ніхто ўжо не адкрые тайны змоўклае душы.

У Сант’яга дэ Чука не было поўнай сярэдняй школы, але настаўнік ох як раіў, і старэйшы брат Віктар павез Сэсара ў Уамачуку, на поўначы ад роднага кута, каб уладкаваць яго ў каледж Святога Міколы. Ішоў 1905 год, калі такім чынам Сэсар пачаў вандроўныя прыгоды. Пад той час там не існавала транспарту, акрамя каня. Андыйскія сцежкі адкрылі яму шахцёрскія селішчы Тамборас і Кірувілька, маентак Тульпа, дзе брат працаваў эканомам. Жывучы ўпершыню далёка ад дома, Сэсар піша вершы, вядома, мілыя практыкавання маленства, якія амаль ніколі не вызначаюць лёс чалавека.

Праз два гады ўзніклі перашкоды, яны ўпарта паўставалі перад ім і далей. Становішча сям’і крыху пагоршылася, і Сэсар мусіў вярнуцца дахаты, вучыцца самастойна, а потым здаваць іспыты за трэці курс. Ён шмат чытаў, не вылазіў з пакоя, дзе стаялі дзедавы кнігі, — цэлая бібліятэка па філасофіі і багаслоўі.

Пасля каледжа ён колькі год не мог працягваць адукацыю. Каб стаць медыкам, а Сэсар хацеў ім стаць, трэба было вучыцца ў Ліме, але сапраўды вялікая сям’я не жыла гэтак вальготна і не магла ўтрымаць яго некалькі гадоў у сталіцы. У Ліме не было танных інтэрнатаў, а дробныя атэлі лічыліся небяспечнымі для юнака ў сэнсе маралі. Год ён дапамагае бацьку, шукае працу ў Кірувільцы, але дарэмна. Медыцына не ўдалася, у 1910 годзе Сэсар паступае на філфак у Трухілё, але праз месяцаў колькі вымушаны вяртацца і ўладкоўваецца на час у Кірувільцы. Там ён зблізку пазнае цяжкое жыцце шахцёраў. З цягам часу Кірувілька стане Ківількаю ў ягоным рамане “Вальфрам” (1931).