Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка

2. Каждое из приведенных ниже слов может иметь ударение на разных слогах. Расставьте эти ударения и определите смысл полученных слов.

Выклікаць, рассыпаць, навучыць, папакурыць, любіць, грамада, прыклад, марыцца, каралі, запінка, запасні к, пяты, раса, адрэзаць і адразаць, разбегацца і разбягацца, заменяць і замяняць, хлевішча і хлявішча, могілкі і магілкі, сцяны і сцены, закідаць, уручаць, заўважаць, мука, капаць.

3. Выпишите те варианты слов, в которых ударение соответствует литературной норме.

Голуб — галуб, блукаць — блукаць, закопаны — закапаны, магазін — магазін, агент — агент, процанты — працэнты, дакумент — дакумент, артыкул — артыкул, спіна — спіна, фурман — фурман, атлет — атлет, бравурны — бравурны, нясхованы — несхаваны, адзінаццаць — адзінаццаць, выпадак — выпадак, паседжанне — пасяджэнне, таварышы — таварышы, алфавіт — алфавіт, узяла — узяла, несла — нясла, пекла — пякла, валавы — валавы, пачуцце — пачуццё, беларусы — беларусы, анапест — анапест, перабудованы — перабудаваны, аер — аер, дэцыметр — дэцыметр, ножніцы — нажніцы, рэмень — рамень, промень — прамень, секла — сякла, грэбла — грабла, ампер — ампер, прыза — прыза, прыжмур — прыжмур, прыпрэглася — прыпраглася, ліфце — ліфце, запалонены — запаланёны, воласы — валасы, ерэтык — ерэтык.

4. Подберите к данным словам родственные таким образом, чтобы [о], [э], находящиеся под ударением, стали безударными и перешли в [а].

Адозва, бомба, воды, волас, голас, галовы, дом, добра, цэгла, сэрца, шэры, чэрап, чэрнь, чэрствы, шоўк, поўны, шматок, слой, забарона, шэпт, адрэзаць, цэдзіць, рэкі, бок, восень, рог, рэдкі, поўзаць, поўдзень, роздум, моцны, новы, опера, шчэць, ачэплены, шчэбень, жоўты, жолаб, жолуд, жонка, клоп, козы, колер, моршчыцца, моладзь, молаты, нос, новы, ножка, пойла, позні, поезд, подкуп, шэрсць, шосты, восьмы, кола, погань, кот, рослы, годны, год, вольна, волава, соль, сорак, сорт, лом, лоўкі.

5. Выпишите сначала существительные с постоянным ударением, а затем с подвижным. Проверяйте постановку ударений в формах по «Слоўніку беларускай мовы» или по любому другому словарю.

Кветка, брама, бервяно, вясло, вядро, пяро, сцябло, хвоя, цэгла, хата, кассё, сіла, буслянё, назва, змена, валакно, малако, грудзі, сані, вока, вуха, літара, аліменты, нагавіцы, акуляры, птушка, трэска, сварка, позва, помста, джала, гуслі, дровы, гусь, вярба, журба, пчала, гульня, сляза, вобласць, спадчына, косць, лебедзь, ружжо, жыццё, бяльмо, гняздо, крыло, пісьмо, непагадзь, няёмкасць, мазь, валтузня, глыбіня, вада, вайна, мяжа, свіння, шчака, вокладка, слава, мост, мох, плот, харч, шлях, аклад, акоп, труцень, швагер, вол, вуж, блін, млын, плашч, юнак, кулеш, тварог.

6. Выпишите сначала прилагательные с ударением на основе, а затем на окончании.

Белы, тлусты, тоўсты, цёмны, цвярозы, сярэдні, бадзёры, густы, святы, скупы, хворы, лысы, дужы, стары, худы, пэўны, малы, чужы, горкі, кволы, малады, халасты, шырокі, гарачы, замалы, вялікі, заячы, сірочы, чалавечы, мёртвы, гожы, прыгожы, шчодры, пусты, руды.

Обратите внимание, что в белорусском языке ударение у прилагательных обычно неподвижное.

7. Выпишите глаголы сначала с подвижным ударением в словоформах, а затем с неподвижным. Правильность постановки ударения проверяйте по «Слоўніку беларускай мовы».

Чытаць, пісаць, гаварыць, размаўляць, вазіць, вадзіць, хадзіць, берагчы, кашляць, адолець, абараняць, абараніць, гушкаць, глянуць, грымнуць, векаваць, браніраваць, будаваць, лячыць, садзіць, вярэдзіць, марыць, пацвердзіць, варыць, гасціць, узбагаціць, дражніць, браць, дыхаць, шчыпаць, скакаць, часаць, сядзець, стаяць, гнаць, вярцець, мерзнуць, гаснуць, смагнуць, класці, сесці, цвісці, бегчы, сцерагчы, таўчы, легчы, магчы, абняць, суняць, успрыняць, пачаць, адняць, малоць, калоць, даць, дастаць, пазнаць, біць, ліць, віць, піць, брыць, мыць, выць, абуць, разуць, сустрэць, жыць, слыць, плыць.

8. Спишите, вставляя пропущенные буквы э, а или ы.

Абр… віятура, ж…тон, ж…лацін, карц…р, т…лефон, лід…р, лод…р, д…талъ, гард…роб, орд…н, т…леграф, вод…р, д…легат, р…сора, агр…гат, Ж…нева, Д…тройт, адр…с, с…кр…тар, трансліт…рацыя, літ…ратура, Ш…ўчэнка, фламаст…р, бухгалт…р, м…тазгодна, р…дказубы, т…лебачанне, ш… сцьсот, ш…снаццаць, д…магог, …маль, …скадра, р…монт, р…форма, ч…кмень, д…граф, кат…р, р…естр, шніц…ль, р…візія, …гаіст, …каномна, др…зіна, кр…вавы, др…вотня, др…жыць, с…рдэчны, с…рцаед.

Совпадение гласных [о], [е] с гласным [а] по звучанию в неударных слогах после мягких согласных получило название я к а н ь я. Яканье характеризует манеру произношения, но в его основе лежит название буквы я . В основе литературной устной и письменной речи лежит один определенный тип яканья, свойственный среднебелорусским говорам, но все белорусы якают, хотя по-разному. В литературной речи [о] (ё) , [е] переходят в [а] (я), когда ударение передвигается на один слог к концу слова, т. е. в первом предударном слоге из трех звуков [о], [е], [а] возможен только [а] (я): вецер — вятры, вёсны — вясна, мёд — мядовы, спець (зреть) — паспяваць (созревать), з'ява (явление) — з’явіцца (явиться).