Луі Арагон - Французская навела XX стагоддзя

«Праз памылку? Якую такую памылку? Калі ты патрыёт, памылкі быць немагчыма».

У такім месцы, як гэта, хутка страчваеш лік дням і начам. Міса ледзь цёплай вады, якую яны называюць «суп», кавалак хлеба, што трэба расцягваць аж на два дні, прыборка парашы — усё гэта не надта займае час. Але патроху размова наладзілася. Хоць усё па-ранейшаму гаварылася с асцярогай: праз качку. Жазэф быў электрык, Дзюпаншэль — памагаты ў мясніка. У першага вязня не ўдалося выведаць нават гэтага. Гаварыў ён, як пан. Але было нават смешна ўявіць, каб гэты нябога з абдзертаю скураю, аблеплены мухамі, мог быць на волі панам. Гэта быў светлы шатэн, гадоў каля сарака. Тонкія вусны, таўсматая шыя. Ён аброс нейкай плямістай, пярэстаю барадой. Гэтым ранкам з яго знялі наручнікі. Відаць, на пэўны час яны пакінулі надзею нешта з яго выцягнуць.

Такую надзею былі вымушаны пакінуць і Жазэф з Дзюпаншэлем, бо першы адно паціраў свае набраклыя запясці і з лютым выглядам паўтараў: «Я нічога ім не сказаў... я нічога ім не сказаў...» Сваім суседзям па камеры ён таксама не сказаў нічога — апроч таго, што завуць яго Андрэ Мэнар.

Усе ўтрох казалі, што іх узялі за палітыку. Можа, гэта і магло б быць падставай, каб не апасацца адзін аднаго. Але хто ж яго ведае?

Тым больш што Дзюпаншэль, ледзь не адразу, як яго прывялі, заявіў:

— Я б апошні свой грош аддаў, каб даведацца, што яны зрабілі з маёрам Арно.

Калье быў стрэляны верабей: у яго групоўцы ведалі, што маёр Арно, арыштаваны тры тыдні назад, быў акруговым начальнікам падпольнага войска. Але ён прыкінуўся дурнем і папрасіў растлумачыць яму ўсё гэта яшчэ раз. Трэцяга вязня, Мэнара, гэтая размова, здаецца, зусім не цікавіла, яму ставала клопату са сваімі пісягамі. «Чортава качка! Надта проста бярэш!»

Са старэйшым вязнем Калье быў вельмі ласкавы, вельмі ўважлівы. А даўгалыгі бамбіза, дык той наступаў на ногі, нібы вочы заплюшчыўшы. Было б няблага даведацца, да якіх арганізацый яны належаць. Жазэф, нібыта індзеец з племені сіў, самымі дзівотнымі выкрутамі стараўся вывудзіць хоць маленькую звестку. Але побач была качка. Дый хто яго ведае, можа, і сам Жазэф... Аднойчы ён сказаў:

— Хоць бы хутчэй яны там варушыліся! Прызначылі б свайго адваката, ці што. Сам усё адно цяпер не выбераш...

І якраз назаўтра Дзюпаншэля паклікаў яго адвакат.

— Ну і шэнціць табе! — пазайздросціў Жазэф.

— Ды ну — шэнціць, — азваўся той. — Я ж таксама не выбіраў.

Пакуль Дзюпаншэля не было, Жазэф паведаміў Мэнару:

— Не такі ён дурны... Так і гэтак — увесь час намякае, што ён, маўляў, з партыі... Думае, я не бачу, што проста ўбіваецца ў ласку...

Мэнар нічога не адказаў. Ён думаў, што качка хутчэй за ўсё — той даўгалыгі... Але ж і Жазэф... Можа, якраз ён і хоча даведацца... Той як пачуў:

— А я свайго адваката яшчэ нават не бачыў... Мяне дагэтуль трымалі ў адзіночцы.

Што ж, добрая атэстацыя для Жазэфа; лепшай, бадай, і не трэба.

Праз чатыры ці пяць дзён бамбіза — качка ён быў ці не качка — раптам захварэў. Гэтыя здаравякі ўсе толькі з выгляду здаюцца асілкамі, а так, як зірнеш — далібог, нейкія недалужныя! Рэжым у тутэйшай установе, трэба думаць, зусім яму не падыходзіў. Небараку так скруціла жывот, што ўвесь час ён толькі і сядзеў на парашы. Ужо Жазэф яму гэтага не спускаў. Дый як жыць у турме без жартаў.

З медычнага агляду, які рабіўся кожныя тры дні (бо ў турме хоць і было ўсяго тысяча дзвесце вязняў, але з іх добрая тысяча — хворыя), Дзюпаншэль вярнуўся не ў гуморы. Ён асмеліўся расказаць доктару пра Мэнара, які сам не мог пайсці на агляд, але той адказаў, што не збіраецца турбавацца індывідуальнапра кожнага вязня, з якім абышліся не надта ласкава, — іначай гэтаму канца не будзе.

Жазэф накутаваў ад каросты; ад такой задушлівай спёкі і нястачы паветра ў цеснай смярдзючай камеры нярэдка здаралася, што ўранку некаму з іх рабілася блага.

Аднойчы, калі Дзюпаншэль зноў быў у свайго адваката, Жазэф заявіў, што той, хто са скуры вылузваецца, каб нешта даказаць, якраз нічога і не дакажа. Нашто ўсё гэтае ўпартае дбанне? Каб прыцягнуць да іх увагу? Дзеля чаго? Адвакаты, лекары... усе гэтыя шпегі! Тое самае ён паўтарыў і качцы, калі той, вельмі горды за сябе, паведаміў, што яму ўдалося зацікавіць абаронцу сваім лёсам і агідным рэжымам у турме.

— Абаронцу! Мо ў цябе якой клёпкі няма? Чаму ж ты, калі з ім гаворыш, не называеш яго сваёй мамкай?

Г-эх! Каб можна было мець перадачу! Усе думкі былі пра яе, чаго б толькі яны не аддалі хоць за самую малую крышку тытуню! У першыя дні пасля арышту Мэнару яшчэ паспелі зрабіць адну перадачу, але гэта было так даўно.