Махмуд Самандаров - МУЛОҲАЗА - иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма

Кўпгина ҳолларда, қурилишнинг қисқа муддатига эга бўлган стандартлаштирилган қурилиш режаси қабул қилинади. Замонавий дизайн чидамлилик ва минимал техник харажатларни ҳисобга олади. Уй-жой қурилишини ривожлантириш кенгаши қурилиш ишларини олиб боради, аммо қурилиш учун хусусий пудратчиларни ёллайди. Қурилиш харажатлари қолиплар, бетон тизимлар ва бошқа ҳар хил йиғма тизимлардан тобора кўпроқ фойдаланишни ўз ичига олган технологик янгиликларни фаол амалга ошириш орқали камайтирилмоқда.

Урбанизацияни ҳар томонлама, мақсадга мувофиқ ва узоқ муддатли режалаштиришнинг мисоли сифатида Хитой ҳукуматининг 70-йилларнинг охиридан бошлаб амалга оширган сиёсатининг тажрибаси келтирилган. Мақсад анъанавий Хитойни 2020 йилга келиб урбанизация даражаси тахминан 60% бўлган «шаҳар мамлакатига» айлантириш учун ишлаб чиқилган.

Хитойда давлат урбанизация сиёсатининг асосий элементлари қуйидагилардан иборат эди:

– саноатлаштириш сиёсати ставкалари, босқичлари ва натижаларини узоқ муддатли режалаштириш;

– шаҳар ва қишлоқ жойларда узоқ муддатли демографик тенденцияларни таҳлил қилиш, жадал саноатлаштириш шароитида шаҳарларнинг демографик имкониятларини ҳисоблаш, меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжни ҳисоблаш; – қишлоқлардан шаҳарларга ишчи кучи оқимини рағбатлантириш бўйича комплекс дастурни ишлаб чиқиш, унда қишлоқ аҳолисини янги саноат мутахассисликлари бўйича ўқитиш ва қайта тайёрлашга қаратилган бир қатор институционал ва ташкилий тадбирлар кўзда тутади.

Жаҳон амалиётини таҳлил қилиш ва умумлаштириш шуни кўрсатдики, Япония, Корея Республикаси, Сингапур, Хитой, Ҳиндистон ва бошқаларда мақсадга мувофиқ урбанизация сиёсати фаол саноатлаштириш, шаҳарларнинг комплекс ривожланишини рағбатлантириш, самарали мавжуд салоҳиятдан фойдаланиш, аҳоли фаровонлигини изчил ошириш, доимий ва барқарор иш ўринлари, ер ислоҳоти ва ер бозорини яратиш. Дунёнинг кўплаб мамлакатларида иқтисодий ўсиш ва ижтимоий тараққиётни рағбатлантиришнинг муҳим омили бўлган урбанизация йўналишидаги барқарор тенденция мавжуд.

Илмий тадқиқотлар натижалари шуни тасдиқладики, урбанизация даражасининг 1,0 фоизга ўсиши Хитойда жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулотнинг 10 фоизга, Ҳиндистонда 13,0 фоизга ўсишини таъминлади.

БМТ прогнозига кўра, 2030 йилга келиб дунёда шаҳар аҳолисининг улуши 2018 йилдаги 55,3 фоизга нисбатан 60,4 фоизга етади. Шаҳар аҳолиси ўсишининг нисбатан юқори суръатлари ривожланаётган мамлакатларда ҳам кузатилади, бу ерда урбанизация даражасининг илгарилаб кетиши асосан аҳолининг қишлоқдан шаҳарга кўчиши, шаҳар аҳолисининг табиий ўсиши ҳисобига содир бўлади.

Шаҳар аҳолисининг улуши 1991 йилдаги 40,3 фоиздан 2018 йилда 50,6 фоизгача ўсди, бу асосан қишлоқ аҳоли пунктларини шаҳар посёлкаларига маъмурий ўзгариши (2009) ҳисобига ошди.

Шу билан бирга, урбанизация жараёнида бир қатор муаммолар кузатилмоқда:

– дунё координаталари тизимида урбанизация даражаси нисбатан пастлигича қолмоқда. БМТнинг халқаро рейтингига (2018 йилдаги ҳисобот) кўра, урбанизация бўйича Ўзбекистон дунёнинг 233 мамлакати орасида 155-ўринни эгаллади, шу билан бирга бу кўрсаткич ўртача: дунёда – 55,3%, МДҲ мамлакатларида – 66,0%, Россия – 74,4%, Туркия – 75,1%, Қозоғистон – 57,4%, Туркманистон – 51,6%;

– сўнгги 10 йил ичида (2009—2018) 13 та минтақадан 10 та шаҳарда урбанизация даражасининг пасайиши тенденцияси кузатилди (51,7% дан 50,6% гача), Хоразм (33,3%), Сурхондарё (35, 5%), Бухоро (37,4%) ва Самарқанд (37,4%) вилоятлари;

– 2012 йилдан ҳозирги кунгача шаҳарларнинг сони (119 та) ўзгармаган, 10,1 миллион уларда яшайди. Мамлакат шаҳар тармоғининг асосини кичик шаҳарлар ташкил этади (шаҳарларнинг умумий сонининг 68,1%), улар 20,5 ни ташкил қилади. % бутун шаҳар аҳолиси. Шаҳарсозликнинг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, шаҳар аҳолисининг деярли тўртдан бир қисми (24,2%) пойтахт Тошкентда яшайди. Кўриб чиқилаётган даврда 6,4 миллион киши (38,7%) яшайдиган шаҳар аҳоли пунктлари сони 1065 дан 1071 донага ўсди.

Шаҳар аҳоли пунктларининг етарлича кўплигини республикадаги шаҳар аҳоли пунктлари таркибининг ўзига хос хусусиятлари билан – ҳам боғлаш мумкин;

– кичик шаҳарлар ва шаҳар аҳоли пунктларининг аксарияти маъмурий қарор билан ташкил этилган ва улар шаҳарсозлик талабларига тўлиқ жавоб бермайдилар.