Elza Səmədli - Türkkologiyaya giriş

Johann Philip Tabbert (von Strahlenberg) və Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsi.Əslində Altay dilləri nəzəriyyəsinin başlanğıcı XVIII əsrdə qoyulur. Belə ki, Ural-Altay dilləri nəzəriyyəsinə ilk diqqət çəkən Poltava müharibəsində ruslara əsir düşən İsveçrəli Johann Philip Tabbert (von Stralenberg) olmuşdur. O, “Avropa və Asiyanın şimal-şərq hissəsi” adlı əsəri ilə Ural-Altay məktəbinin qurucusu sayılır. Starlenberg bu əsərində Volqa çayı hövzəsində və Sibirdə yaşayan türk qəbilələrini Kiçik və Böyük Tatarıstan olaraq iki coğrafi qrupa ayırmış və bəhs etdiyi dilləri “Tatar dilləri” adlandırmışdır. Əsərinə “Tabula polyglotta” cədvəlini əlavə edən Strahlenberg Tatar adlandırdığı 32 dil və dialekti 6 qrupa ayırmışdır:

1. Fin-Uqor;

2. Türk-Tatar;

3. Samode yaxud Samoyed;

4. Monqol-Mancurya;

5. Tunquz;

6. Qara dənizlə Xəzər dənizi arasındakı xalqlar.

Təsnifatındakı xətalara rəğmən Ural-Altay dillərinə diqqət çəkməsi baxımından Stralenbergin tədqiqatının türkologiyanın tarixində əhəmiyyətli yer tutur.

Əslində türkologiya elmi üçün Stralenbergin xidməti sadəcə bundan ibarət deyildir. O, tədqiqat üçün Cənubi Sibirdə olan Daniel Messerşimidin yanında yer alaraq Orxun-Yenisey abidələrinin tapılmasında və elm aləminə tanıdılmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Bundan başqa, yenə o, Messerşimidlə bərabər əldə etdikləri Əbu`l-Qazi Bahadır xanın Şəcərə-i Tərakimə adlı əsərini də elm aləminə tanıtmışdır.

Ural-Altay nəzəriyyəsini doğru istiqamətləndirən məşhur finoloq M.A. Kastren bu dillər arasındakı qohumluq əlaqəsinin Hind-Avropa dilləri arasındakı qədər yaxın olmadığına diqqət çəkmişdir.

M.A. Kastren Ural-Altay dillərini 5 qrupa ayırmış və bu dilləri Altay dilləri adlandırmışdır:

1. Fin-Uqor;

2. Samodi, yaxud Samoyed;

3. Türk-Tatar;

4. Monqol;

5. Tunquz dili və dialektlər.

Əslində Ural-Altay dillərinin həqiqi müqayisəli tədqiqatı V. Şottla başlamışdır. O, bu dillərin lüğət tərkibindəki uyğunluğa və morfoloji xüsusiyyətlərə əsaslanaraq Ural-Altay qrupuna daxil olan dilləri iki qola ayırmışdır. V.Şott, fin-uqor dillərini birinci qrupa daxil edərək Çud dilləri, türk, monqol, tunqus dillərini isə ikinci qrupa daxil edərək Tatardilləri adlandırır. V.Şott öz nəzəriyyəsinə Altayyaxud Çud-Tatarolaraq iki ad verməyi uyğun görmüşdür. Ayrıca V. Şott türk ləhçələrindəki [z] səsinin çuvaş və monqol dilində [r] səsi ilə, [ş] səsinin isə [l] səsi ilə əvəzləndiyini və çuvaş dilinin türk dillərindən biri kimi Altay dilləri arasında yer tutmasını ilk dəfə meydana çıxartdı.

Türk və monqol dilləri arasındakı münasibət ilk dəfə V. Şott tərəfindən ortaya atılmış olsa da həqiqi izahı monqol dili məktəbinin qurucusu sayılan Q.İ. Ramstedt tərəfindən verilmişdir. O əvvəlcə monqol və çuvaş dillərindəki [r] və [l] səslərinin qədim türk dilindəki [z] və [ş] səslərindən törədiyini iddia etmiş, daha sonralar isə əksini iddia edərək, qədim türk dilində [z] və [ş] səslərinin mövcud olmadığını, monqol və çuvaş dillərindəki [r] və [l]-dən törədiyinə qərar verir. Bu fərziyyə daha sonra N. Poppe tərəfindən də inkişaf etdirilmişdir.

M.A. Kastren kimi V. Şott da Çud dilləri ilə Altay dilləri arasında ümumi oxşarlıq görmürdü. Onların hər ikisi yaxınlıq və qohumluq əlaqəsini açıq şəkildə hər iki qrupa daxil olan dillərin öz arasında mövcud olduğunu qəbul edirdilər.

1838-ci ildə V. Şottla təxminən eyni vaxtda eston alimi F. Viedemann“Çud xalqının qədim ərazisi və onların mərkəzi Asiya xalqları arasındakı dil qohumluğu haqqında” adlı əsərində fin-uqor dilləri ilə Altay dillərinin ortaq fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərini göstərmişdir. Bu xüsusiyyətlər eyni zamanda Ural-Altay dillərini Hind-Avropa dillərindən ayıran xüsusiyyətlərdir.

1. Ahəng qanunu Ural-Altay dilləri üçün səciyyəvidir.

2. Bu dillərdə qrammatik cins kateqoriyası yoxdur.

3. Ön şəkilçilərdən istifadə edilmir, yalnız saylar sözün əvvəlində qeyri müəyyənlik bildirən artikl kimi işlənə bilər.

4. Sözlər morfoloji şəkilçilərin köməyi ilə dəyişir. Yəni təsrif şəkilçilərin vasitəsi ilə əmələ gəlir.

5. İsimlərdə mənsubiyyət şəkilçiləri mövcuddur.

6. Feil formalarla zəngindir.

7. Sifətlər isimlərdən əvvəl gəlir. Yəni təyin edən təyin olunandan əvvəl gəlir.

8. Saylardan sonra isimlər cəm şəkilçisi qəbul etmir.

9. Ön şəkilçilərin əvəzinə son şəkilçi və ya qoşmadan istifadə edilir.

10. Çıxışlıq hal şəkilçisi müqayisə bildirir.

11. Köməkçi feil olaraq “malik olmaq” yerinə “olmaq, etmək və -imək” istifadə edilir.

12. Ural-Altay dillərinin bir çoxunda inkar feillər mövcuddur.

13. Sual ədatından istifadə edilir.

14. Bağlayıcılar yerinə feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkiblərindən istifadə olunur.

Beləliklə, Ural-Altay dil qrupu həm M.A. Kastren, həm də V. Şottun tədqiqatları ilə bugünki şəklini alaraq iki qrupa ayrılmış oldu.

Koreya dili Altay dilləri qrupunda:Koreya dilinin Altay dil qrupuna daxil edilməsində rus alimi Polivanovun apardığı tədqiqatların önəmli yeri tutur. Polivanova görə, [z]=[r] və [ş]=[l] dəyişməsi baxımından Koreya dili ilə bu dillər arasında açıq bir qohumluq əlaqaəsi vardır. Hətta koreya dili türk dilinə nisbətən digər Altay dillərinə daha yaxındır. Bundan başqa o, Altay və koreya dilləri arasındakı qohumluq əlaqəsinin həm morfoloji xüsusiyyətlərdə, həm vurğu sistemində, həm də ahəng qanununda özünü göstərməsi mülahizəsini irəli sürmüşdür.

Yapon dili Altay dilləri qrupunda:Yapon dilinin Altay dillərindən kimi qəbul edilməsində Samuel Martine və Roy Andrew Müllerin tədqiqatları dönüş nöqtəsi hesab olunur.

Altayşünaslıqla məşğul olan digər önəmli altayistlər:Altay dilləri nəzəriyyəsinin ən böyük tədqiqatçıları arasında daxil edilməli olan altayistlərdən bəziləri Finlandiyali G. John Ramstedt (1873-1950), Pentti Aalto (1917-1998), alman əsilli Nicolas Poppe (1897-1991), Samuel E.Martin və Roy Andrew Müllerdir.

G. John Ramstedt:Altay dilləri nəzəriyyəsinin həqiqi qurucusu G. Ramstedt yunan, latın, sanskript kimi qədim dilləri ilə yanaşı, ibrani, türk, monqol, koreya və yapon dillərini bilən bir poliqlot kimi tanınmışdır. Altayşünaslıq, monqolşünaslıq və türkologiya sahələri ilə məşğul olan G. Ramstedt, Altay dillərinin istifadə olunduğu ölkələrə səyahət edərək dil materialları toplamış və koreya dili ilə yapon dilini tədqiq edərək bu iki dilin Altay dilləri ilə elmi müqayisəsini aparmışdır. Onun “Altay dilçiliyinin əsasları” adlı əsəri ölümündən sonra çap olunmuşdur.

Pentti Aalto (1917-1998):Helsinki universitetində klassik filologiya, müqayisəli dilçilik, sanskript dili və Altay filologiyasından mühazirələr oxuyan P.Aalto G.Ramstedtin tələbəsidir. O, Monqlustanda, Hindistanda, Türkmənistanda və Koreyada elmi tədqiqatlar aparmış və G.Ramstedtin əsərlərini çap etdirmişdir. P.Aaltonun tədqiqatlarında Ural-Altay dillərinin oxşar qrammatik və leksik xüsusuiyyətlərdən bəhs edilir.