Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Сапраўднае імя гэтага славутага палачаніна - Самойла Пятроўскі-Сітняновіч. Другое прозвішча - Пятроўскі - ён атрымаў ад айчыма, заможнага полацкага купца, што выхоўваў яго ў дзіцячыя гады.

Свой шлях у навуку малы Самусь пачаў з брацкай школкі полацкага Богаяўленскага манастыра, а працягваў у Кіева-Магілянскай калегіі, якую праваслаўныя лічылі найлепшай навучальнай установаю Рэчы Паспалітай. У Кіеве былі напісаныя яго першыя паэтычныя творы, што дайшлі да нашых дзён - пазначаныя 1648 годам «Канон» і «Акафіст».

Прага ведаў прывяла Самуся ў Віленскую акадэмію. На той час апрача роднай беларускай ён ужо настолькі дасканала авалодаў лацінай, царкоўнаславянскай і польскай мовамі, што пісаў на ўсіх чатырох вершы. Адукаваны палачанін зрабіўся прыхільнікам мірнага паяднання хрысціянскіх цэркваў, і гэта прывяло яго ў грэцка-каталіцкі Ордэн базылянаў. Вернасць вуніяцтву ён пранёс праз усё жыццё. Нават жывучы ў праваслаўнай Маскве, свае кнігі ён нязменна падпісваў (праўда, на лаціне, якой у расейскай сталіцы амаль ніхто не разумеў) поўным тытулам базылянскага манаха.

Вайна Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай не дазволіла давучыцца. З разрабаванай і спустошанай царскімі войскамі Вільні Самойла вярнуўся ў Полацак і пад імем Сімяона прыняў пострыг у Богаяўленскі манастыр, ігуменам якога быў знаёмы па Кіеве прафесар вольных мастацтваў і таксама паэт Ігнат Іяўлевіч. Сімяон выкладаў у брацкай школе, дзе некалі вучыўся, стварыў там тэатр, пісаў для яго п'есы, але галоўным ягоным захапленнем заставалася паэзія.

Пад час прыезду цара Аляксея Міхайлавіча ў Полацак і Віцебск Сімяон прадэманстраваў свой паэтычны дар расейскаму манарху. Прывітальныя Сімяонавы «Метры» нельга разглядаць як праяву шчырае прыхільнасці, бо яны былі, па сутнасці, пераніцоўкаю аднаго выдадзенага на паўстагоддзя раней твора, дзе такія ж велягурыстыя параўнанні адрасаваліся кіеўскаму мітрапаліту. Па-першае, паэт мусіў спрыяць манастыру, што даў яму прытулак. Па-другое - і гэта галоўнае - ён шукаў мецэната, пад абаронаю якога ў тую жорсткую эпоху мог бы спакойна служыць сваёй музе.

Шэраг паэтавых славаслоўных вершаў пры больш уважлівым чытанні ўспрымаюцца як рызыкоўна іранічныя. Да такіх, напрыклад, належыць прывітанне полацкаму епіскапу Калісту, пастаўленаму маскоўцамі ў абыход царкоўных законаў (бо беларускія землі знаходзіліся пад эгідаю не маскоўскага, а канстантынопальскага патрыярха). Сам уладыка Каліст цудоўна зразумеў іронію Сімяона і аддзячыў яму тым, што спачатку прызначыў яму ганебнае пакаранне працаю ў манастырскім хляве, а потым загадаў кінуць у астрог і закаваць у кайданы. Мо якраз гэтая падзея і была непасрэдным штуршком да выезду паэта ўвесну 1664 года ў Маскву.

У Масковіі наш зямляк і пачаў падпісвацца Сімяонам Полацкім. Ён адразу атрымаў адказнае даручэнне: стварыць лацінскую школу для царскіх людзей з Прыказа таемных спраў. На царкоўным саборы, што судзіў патрыярха Нікана і разглядаў пытанне пра раскольнікаў, Сімяон быў сакратаром і перакладнікам двух сусветных патрыярхаў - александрыйскага і антыяхійскага. Выконваючы іх волю, ён напісаў трактат «Жезл правления», накіраваны супроць правадыроў расколу. Полацкі быў прыхільнікам асвечанага абсалютызму, лічыў неабходным уздымаць культуру расейскага народа, бо чым вышэй культура, тым вышэй чалавечая маральнасць.

Яшчэ больш умацавалася становішча Сімяона, калі ў 1667 годзе яго прызначылі выхавальнікам і настаўнікам царскіх дзяцей. Ён асабіста вучыў спадкаемцаў трона царэвічаў Аляксея ды Фёдара і царэўну Соф'ю, а таксама наглядаў за выхаваннем царэвіча Пятра.

Хоць паэт і вучоны быў пад абаронаю цароў - спачатку Аляксея, а потым і свайго выхаванца Фёдара Аляксеевіча, жылося яму ў Маскве нясоладка. Не меней за раскольнікаў «лацінніка» ненавідзелі кіраўнікі афіцыйнага праваслаўя. Гэтая вера з яе кансерватызмам і падазронасцю да навукі заўсёды была Сімяону чужая. Прыгняталі Полацкага і жорсткія маскоўскія парадкі. У Рэчы Паспалітай барацьба розных рэлігійных плыняў ішла звычайна ў выглядзе літаратурнай палемікі і багаслоўскіх дыспутаў. У Маскоўшчыне, каб не казалі ерасі, людзям выразалі языкі.

Але і ў той задушлівай, гнятлівай атмасферы палачанін мужна і аддана служыў богу асветы. Ён стаў першым у Расеі прафесійным пісьменнікам, перакладаў з лацінскай ды польскай моваў, удзельнічаў у падрыхтоўцы поўнага перакладу расейскае Бібліі. Сімяон адчыніў сваю, незалежную ад патрыярхавай цэнзуры друкарню, першай кнігай якой быў «Букварь языка славенска», напісаў праект першай у Расеі найвышэйшай навучальнай установы, паводле якога потым стваралася маскоўская Славянска-грэцка-лацінская акадэмія. Яе студэнт Міхайла Ламаносаў па Сімяонавых творах упершыню пазнаёміўся з вершаскладаннем. Полацкі стаяў ля вытокаў першага ў Расеі тэатра, створанага ў 1672 годзе пры двары Аляксея Міхайлавіча.