Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Такую веру магла даць вунія.

З лаціны гэтае слова перакладаецца як «адзінства, аб'яднанне».

Ідэя вуніі ажыццявілася ў 1596 годзе на Берасцейскім царкоўным саборы. 9 кастрычніка архіепіскап полацкі Рыгор у царкве Святога Міколы ўрачыста прачытаў напісаны на пергамене тэкст вуніі, абвясціўшы гэтым пастанову сабора. Беларускія і ўкраінскія праваслаўныя ўладыкі прызналі зверхнасць рымскага папы, але захавалі ранейшыя, «грэцкія» абрады. Вялікі князь Жыгімонт адразу выдаў прывілей пра зраўнанне ў правах грэцка-каталіцкага духавенства з рымска-каталіцкім і пра вечную падтрымку вуніяцкай царквы каралеўскаю ўладай.

Кажучы пра гістарычны лёс беларусаў, некаторыя аўтары параўноўваюць Вунію з перамогаю пад Грунвальдам. Разгром тэўтонцаў адвёў пагрозу фізічнага вынішчэння продкаў, аб'яднанне цэркваў выратавала ад смерці духоўнай. Выратавала найперш дзякуючы жывой народнай мове, якая жыла ў вуніяцкіх храмах і манастырах - у казаннях, у навучанні і кнігадрукаванні, у царкоўных спевах.

Новая царква паступова перамагала як сапраўды нацыянальная, народная. Так яе расцэньвалі Кастусь Каліноўскі, Максім Багдановіч, Вацлаў Ластоўскі, а таксама, між іншага, і Фрыдрых Энгельс, які грунтоўна вывучаў гісторыю Рэчы Паспалітай. У канцы ХVІІІ стагоддзя вуніятамі былі тры чвэрткі ўсіх жыхароў Беларусі. Вуніяты добра ведалі, што яны не палякі і не расейцы. Таму так ненавідзелі Вунію маскоўскія цары ды іхныя верныя прыслужнікі ў царкоўных рызах.

Вунія пачалася з палітыкі, а працягвалася як лёс народа.

Увядзенне вуніяцтва напачатку сустракала моцны супраціў з боку праваслаўных брацтваў, але праваслаўе няўхільна здавала пазіцыі. Ягонае духавенства ў бальшыні сваёй вылучалася кансерватызмам і неадукаванасцю. Яно амаль не ведала лацінскай і грэцкай моваў, было адарванае ад навуковых ды культурных дасягненняў эўрапейскай цывілізацыі. Беларускі перакладнік Евангелля Васіль Цяпінскі пісаў, што праваслаўныя не атрымлівалі амаль ніякай адукацыі і часам нават не разумелі славянскае мовы, на якой маліліся. Праваслаўная царква не дала ў ХVІІ стагоддзі ніякіх значных прыкладаў заступніцтва за нацыянальныя правы беларусаў, а часам выконвала здрадніцкую ролю. Таму беларусы пакідалі змаганне за праваслаўе (асабліва пасля жудаснай вайны з Маскоўшчынай у 1654-1667 гадах) і рабіліся вуніятамі.

Вуніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай мела Полацка-Віцебскае арцыбіскупства і дзевяць біскупстваў, якія падзяляліся на акругі-дыяцэзіі. Найбуйнейшая ў Беларусі была полацкая дыяцэзія. З полацкіх арцыбіскупаў звычайна выбіралі мітрапалітаў. Горад з яго кафедральным Сафійскім саборам зрабіўся сталіцаю беларускіх грэка-каталікоў і Меккаю ўсіх вуніяцкіх паломнікаў.

Умацаванню вуніяцтва спрыяў створаны ў 1617 годзе манаскі Ордэн базылянаў. Яго назоў паходзіць ад імя аднаго з айцоў царквы, змагара за адзінства хрысціянства святога Базыля Вялікага. Новы ордэн абвясціў, што падпарадкоўваецца папу і бярэ на сябе адказнасць за выхаванне моладзі. Базыляне друкавалі царкоўную літаратуру, адчынялі пры кляштарах школы і калегіі. У асвеце вуніятаў яны маюць, бадай, не меншыя заслугі, чым езуіты ў каталікоў.

Часам можна прачытаць, што базыляне і наагул вуніяты цалкам прадаліся лацінству, паслухмяна «скакалі пад езуіцкую дудку». Гэтую выдумку пусцілі праваслаўныя гісторыкі. Дакументы сведчаць пра адваротнае. Базыляне судзіліся з езуітамі за крыж святой Еўфрасінні і не аддалі святыню з вуніяцкага на той час Сафійскага сабора. У 1802 годзе езуіты, якіх тады падтрымлівалі царскія ўлады, падалі ў суд скаргу на полацкіх і ўшацкіх базылянаў за тое, што вуніяты «произносили неистовые слова против католической религии, что все католики суть погибшие и что религия римская не соглашается со святым Евангелием».

«Калі яшчэ і цяпер у некаторых кругах, - пісаў вядомы царкоўны гісторык беларускага замежжа айцец Леў Гарошка, - можна стрэнуць закід, быццам Вунія мела быць мостам для паланізацыі, дык на гэта трэба адказаць, што паўтараць такое можа хіба толькі папугай, які выхаваўся ў Маскве. Беларускі народ цэлыя 243 гады ішоў гэтым мостам і да ніякае паланізацыі не дайшоў, а затое Смаленшчына, якая па гэтым мосце не ступала, зусім зрусіфікавалася да страшэннай ступені».

Можна, вядома, ставіцца да Вуніі па-рознаму, але ў кожным разе трэба памятаць: гэта велізарная і неадлучная частка нашага гістарычнага быцця і нашае культуры. Гэта вера мільёнаў беларусаў, вера дзесяці пакаленняў нашых продкаў.