Уладзімір Арлоў - Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

Генадзь САГАНОВІЧ

Воляю гісторыі ў 1238-1241 гадах Беларусь не зведала лютасці мангола-татараў. Амаль усе расейскія, а таксама ўкраінскія землі былі спустошаныя і падпарадкаваныя ханам Батыем. Тумены азіяцкіх ваяўнікоў праносіліся з усходу і поўдня каля Беларусі, аднак у ейныя межы так і не ўварваліся. Чаму? Гісторыя не пакінула яснага адказу на гэтае пытанне. Вядомыя пісьмовыя крыніцы і матэрыялы археалагічных раскопак пакуль толькі пацвярджаюць сам факт: войска Батыя ў межах Беларусі не было.

Сама меней двойчы мангола-татары мелі зручную магчымасць заваяваць беларускія землі. Спачатку пад час другога этапу нашэсця, калі яны пустошылі Чарнігаўшчыну. Да Гомеля было зусім блізка, а далей - паўднёва-ўсходняя Беларусь, і шлях туды не меў асаблівых прыродных перашкодаў. Потым гэтакі момант настаў пасля захопу Кіева, у канцы 1240-пачатку 1241 года, калі татары прайшлі па поўначы Ўкраіны і зграмадзіліся пад Уладзімірам Валынскім. Там стаяла блізу 50 тысячаў лепшага войска Батыя, якое адпачывала перад паходам на Польшчу, Вугоршчыну, Чэхію. Гэтакай ардзе трэба было жывіцца, здалёк прывозіць харч. Але нават тады татары не наважыліся пайсці на поўнач, у абшары суседняй Беларусі. Прынамсі, ніякіх верагодных звестак пра такія рэйды няма.

Чым кіраваліся ардынцы, калі абміналі блізкія і зусім не бедныя абшары Беларусі? Гісторыкі тлумачылі гэта рознымі прычынамі. Найчасцей гаварылі, што мангола-татары не дайшлі да Беларусі таму, што былі моцна аслабленыя барацьбой з расейскімі княствамі. Аднак пад Кіевам Батый меў намнога болей войска, чым пад Разанню. Яго тумены пераможна пранесліся па Эўропе, і калі б не смерць вялікага хана - невядома, чым бы ўсё скончылася.

Гэтаксама не выклікае даверу думка, быццам татары проста не хацелі ісці ў беларускія лясы пасля ўкраінскіх прастораў: не спужалі ж іх гушчары і багна Ўсходняй Русі.

Такім чынам, пакуль невядома, з якіх прычынаў Беларусь засталася ўбаку ад Батыевых шляхоў. Між тым гэтая акалічнасць у нашай гісторыі мела асаблівае значэнне для гістарычнага лёсу беларусаў.

Першае ўварванне татарскай арды на Беларусь адбылося ажно праз дваццаць гадоў пасля Батыя. Яно было выклікана актыўнасцю валадароў Вялікага Княства Літоўскага на ўсходзе. Калі іх дружыны пачалі хадзіць на Смаленшчыну, арда занепакоілася. Зімою 1258/59 года на захад Беларусі рушыла вялікае татарскае войска на чале з ханам Бурундаем. Бурундай загадаў удзельнічаць у паходзе галіцка-валынскаму князю Васільку, напісаўшы: «иду на Литву, еже еси мирен - поиди со мною», і той не адмовіўся. Разам з ардой у Беларускае Панямонне ўварвалася галіцка-валынскае войска князя Васілька, а Даніла Галіцкі сам напаў на Ваўкавыск - відаць, каб не саступаць у ініцыятыве хану Бурундаю. Паводле летапісу, кааліцыя спустошыла вялізныя абшары на захадзе Беларусі. Гэтыя набегі на тэрыторыю Беларусі паўтараліся яшчэ не аднойчы. Азіяцкія наезнікі ўварваліся ў наш край у 1275 годзе - і з імі пайшлі іх галіцка-валынскія хаўруснікі, затым тое ж здарылася ў 1277 годзе, калі нагайская арда наляцела на Горадню і Новагародак па просьбе сыноў Рамана Данілавіча. Трэці паход быў у 1287 годзе. Кожнага разу татары чынілі «вялікае ліха і многа пакасці», аднак гэтыя ўварванні не пагражалі Беларусі ардынскім панаваннем.

Генадзь САГАНОВІЧ

Калі рыцары Тэўтонскага ордэна паканалі прусаў, дык адразу ж рушылі на землі Вялікага Княства Літоўскага, у тым ліку на Беларускае Панямонне. Ужо ў 1284 годзе рыцары з'явіліся пад Горадняй, штурмам здабылі замак і спалілі горад. У 1295-м крыжакі напалі на Горадню і Новагародак, у 1305 і 1306 гадах ізноў прыходзілі ваяваць Горадню, а ў 1311-м - урываліся двойчы. Пад час сваіх рэйдаў рыцары пустошылі вялікія абшары, забіралі людзей і жывёлу.

У адказ наша дзяржава арганізоўвала паходы на тэрыторыю Прусіі. Прыкладам, у 1311 годзе вялікі князь Віцень павёў палкі далёка ў глыбіню ордэнскіх уладанняў, але гэты паход скончыўся няўдала.

З пачатку ХІV стагоддзя націск нямецкіх рыцараў на Вялікае Княства нарастаў. Беларускае Панямонне, якое цярпела ад іх асабліва часта, займела тады свайго абаронцу - гарадзенскага старасту Давыда. Сын славутага Даўмонта, Давыд ад прыроды быў адораны незвычайным ваенным талентам і пагэтаму стаў адным з сама блізкіх паплечнікаў вялікага князя.