Анатоль Астапенка - Паслухайце нацыяналіста

Сучасныя веды аб чалавеку i грамадстве даюць нам падставу лiчыць, што гiсторыя ёсць паступовае пашырэнне i паглыбленне чалавечай сутнасцi. Зазiрнем у тыя дагiстарычныя часы, калi толькi ўтваралiся першыя аб'яднаннi людзей, першыя племянныя саюзы. У адрозненне ад жывёлы са статка сабе падобных, чалавек у сваiм племенi атрымаў вельмi важны атрыбут – сваё iмя. Спачатку гэта была адзiная, але iстотная якасць, якая азначала адметнасць, iндывiдуальнасць асобы з нейкай групы цi племенi. Трохi пазней у людзей з'яўляецца рэлiгiя. Першыя прымiтыўныя вераваннi атрымалi назву татэмiзму i былi выклiканы звычайнай рэакцыяй на невядомыя, магутныя сiлы прыроды. З гэтых часоў заўважаецца другая фаза расчаплення раней адзiнай супольнасцi першабытных людзей (старажытнага грамадства) – расчапленне асобных плямёнаў па тым сонме багоў, у якiя кожнае з iх верыла, г.зн. – па рэлiгii. Такiм чынам, яшчэ са старажытнасці людзi пачалi адрознiвацца не толькi сваiмi ўласнымi iмёнамi, але i веравызнаннем.

Прычым усе народы свету прайшлі шлях ад веры ў многіх багоў – політэізму (паганства), да веры ў адзінага Бога – монатэізму (хрысціянства, іслам, будызм, іудаізм, індуізм і г.д.).

Наступныя фаза эвалюцыi: утварэнне кастаў, класаў і іншых грамадскіх груп. Касты, напрыклад, характарызуюцца ўжо жорсткай iерархiяй памiж рознымi пластамi грамадства, якая вызначае амаль усе суадносiны памiж людзьмi. Такiм шляхам iшоў i Старажытны Егiпет, Iндыя, Еўропа – увесь свет.

I толькi многа пазней, як мы ўжо i падкрэслiвалi, утвараюцца народы, узнiкае паняцце нацыi як прыкметы агульнасцi людзей па мове, тэрыторыi, гiсторыi, традыцыях i звычаях. Пры гэтым нацыянальныя асаблiвасцi сталi iстотна ўплываць на ўзаемаадносiны людзей толькi, прыкладна з канца ХVIII ст. (фактычна з часоў французскай рэвалюцыi 1789 – 1793 г.) і асабліва выразна праявіліся ў ХIХ ст. i ў наш час.

Аднак праявы нацыяналізму можна бачыць і ў больш старажытныя перыяды, хаця гэтая з’ява і не сфармавалася тады ў сучасным выглядзе. Першая праява – развал Рымскай імперыі. Потым у сярэднявеччы мы бачым праяву палітычнага нацыяналізму як рэакцыю на імперскую палітыку Гогенштаўфенаў (1137 – 1254 гг.)

Працэс фармавання нацый i росту нацыянальных рухаў найбольш актыўна ішоў на працягу ўсяго ХIХ стагоддзя. Гэта адзначалася многiмi мыслiцелямi таго часу. Так, М.А.Славiнскi ў артыкуле "Русская интеллигенция и национальный вопрос" (Вехи, 1909 г.) пiсаў, што векавыя намаганнi нямецкiх ордэнаў не змаглi дэнацыяналiзаваць эстаў i латышоў, а "усилия польской государственности разбились о стойкость литовских и белорусских народных элементов". Славiнскi падкрэслiвае, што "На протяжении ХIХ века, особенно второй его половины, вместе с ростом политической свободы растёт и свобода национальная; вместе с укреплением прав и гарантий свободной личности укрепляются права и гарантии свободной национальности". Такiм чынам, робiцца выснова, што будучыня – за свабодным творчым развiццём чалавека ў нацыi.

ХХ стагоддзе яшчэ больш крышталiзуе нацыi. На пачатку ХХ стагоддзя мы бачым распад Аўстра-Венгерскай імперыі і ўтварэнне новых незалежных дзяржаў – Чэхіі, Аўстрыі, Германіі і іншых. Потым на працягу ўсяго ХХ стагоддзя працэс утварэння новых нацыянальных дзяржаў працягваўся і ў наш час дасягнуў кульмінацыі: у выніку развалу СССР утварылася 15 новых дзяржаў – па ліку саюзных рэспублік, і, відавочна, працэс гэты будзе працягвацца. Акрамя згаданых пераўтварэнняў, цяпер усё больш сур'ёзныя размовы вядуцца вакол праблемы Фландрыі ў Бельгіі, баскаў у Іспаніі і нават абмяркоўваецца магчымасць падзелу Канады на англамоўную і франкамоўную.

Iгар Шафарэвiч, вядомы як заўзяты абаронца расійскай iдэi, у артыкуле "Обособление или сближение?" (Зборнiк "Из-под глыб", YMGA-PRESS, Парыж, 1974 г.) са здзiўленнем пiша: "Совершенно неожиданно ХХ век оказался веком неслыханно обострившегося национализма" i працягвае: "Разрушение великих империй во все времена протекало параллельно обострению национального чувства отдельных входящих в них наций, обособлению этнических групп, стремлению их выделиться как самостоятельные нации".

Каб выратаваць iдэю "бяскрыўднасцi" рускай нацыi, адгарадзiць яе ад ярлыка шавiнiзму аўтар "Обособлений" робiць прыём, якi на пачатку распаду СССР i краху сацыялiстычнага лагера быў бы i дзейсным. Сутнасць яго логiкi ў тым, што ён абвiнавачвае ў антынацыянальнай палiтыцы ... сацыялiзм: "Национальная жизнь многих народов сейчас является жертвой именно той силы – социалистической идеологии".