Сяргей Чыгрын - У пошуках слонімскіх скарбаў

Свае апошнія дні наш зямляк правёў у Швейцарыі, дзе і памёр. Яго астанкі перазахаваны ў Кракаве.

У многіх краінах свету шануецца памяць пра Тадэвуша Касцюшку. У гонар яго пад Кракавам насыпаны курган. Касцюшку па¬стаўлены помнікі ў Польшчы, ЗША, Швейцарыі, яго імем названа самая высокая гара ў Аўстраліі, адна з акруг штата Індыяна, горад у штаце Місісіпі, астравы на Алясцы (ЗША).У Салюры (Швейцарыя) існуе музей Касцюшкі.

Імем нашага земляка названы вуліцы ў Гродне, Брэсце і Косаве. Ён з’яўляецца нацыянальным героем Беларусі, Польшчы і ЗША, а таксама ганаровым грамадзяні¬нам Францыі.

2004

У вёску Вецявічы, што на Слонімшчыне, прыехаў пасля абеду. У сустрэчнай жанчыны запытаўся, дзе жыве Мікола Арочка.

— А ў нас два Мікалаі Арочкі, — адказала жанчына. — Вам які трэба?

— Мне патрэбны паэт Арочка, — прызнаўся ёй.

— У Арочкаў тут некалькі хат, вось шукайце, у якой гаспадары, — сказала кабета і паказала рукой на бліжэйшыя пабудовы.

Дзверы мне адчыніла Марыя Іванаўна, жонка Міколы Арочкі. Шчыра павітаўшыся, яна паведаміла, што яе хлопцы возяць салому. Ідучы на аселіцу, здалёк убачыў юнака і дзядулю, якія цягнулі на калясцы салому.

… Лёс жорстка абышоўся з сям’ёй доктара філалагічных навук, паэта, даследчыка, крытыка, перакладчыка, члена Саюза беларускіх пісьменнікаў Міколы Арочкі. Трагічна загінулі ў Мінску два яго сыны і нявестка. Адзінай радасцю, уцехай і надзеяй для Мікалая Мікалаевіча і Марыі Іванаўны застаўся ўнук Валерык. Усе разам даўно пакінулі Мінск і вярнуліся ў Вецявічы — родную вёску паэта.

— Пойдзем у хату, вып’ем за суcтрэчу. Такія госці, як ты, у нас бываюць рэдка, — прызнаўся Мікола Арочка.

Хутка ў хаце накрыўся стол, на ім з’явіліся агуркі, памідоры, масла, сала, хлеб, каўбаса і, вядома, пляшка гарэлкі.

— Калі ласка, частуйцеся, — прапанавала гаспадыня. Мы прыселі да стала, і Мікола Арочка пачаў расказваць пра сваё вясковае жыццё.

— З рання да вечара мы на нагах, бо маем вялікую гаспадарку. Трымаем карову, свіней, авечак, коз, курэй — словам усё, што можа мець вясковец. Сам я кашу, сушу, важу, саджаю і капаю. Дапамагаюць Марыя і Валерык.

— Як да вас адносяцца вяскоўцы?

— Па-рознаму, бо людзям сёння ў вёсцы усё роўна: ці ты вучоны, ці генерал, ці хто іншы. Раней ў Вецявічах у мяне была адна мянушка, цяпер другая — “паэт”. Так і кажуць: паэтаў агарод, паэтава карова, паэтава свіння і паэтаў казёл. Мы ўжо прывыклі.

— Як сёння жыве беларуская вёска?

— Вёска амаль поўнасцю спілася. У калгасе крадуць усё, што толькі можна ўкрасці. Адзін старшыня калгаса пракантраляваць усё гэта не ў сілах. Гэта далёкі вынік сацыялістычнага калгаснага ладу жыцця. Тут я загнаны ў кут бездухоўнасці, нясу адплату свайму лёсу. Але вершы пішуцца, бо ў вёсцы па-іншаму я ўбачыў і адчуў жыццё, яго смак…

* * *

Ужо не першае дзесяцігоддзе Міколу Арочку роздумна займае ідэя самапазнання — сябе і свайго народу, ягонай духоўнай красы і яе стратнасці. На якіх жыццёвых вузлах, з якіх мэтаў, памкненняў нараджаліся складнікі яго паэтычнага бачання і светавымярэння?

Ва ўступе “Вымярэнні майго свету” да сваіх выбраных твораў “Памяць зярнятаў”(Мн., 1991) ён пакінуў сціслае сведчанне: яму суджана было апынуцца на вострых зломах вырашальна-цяжкіх гістарычных падзей ХХ-га стагоддзя — дыхаць атмасферай нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў нашай Заходняй (гэта ўвасобіцца як адно з творчых вымярэнняў у драматычнай паэме “Мелодыя Таўлая”), трапіць у спісы высялення пры “тых” Саветах (“Спісы высялення”, “Сіта”), потым — у пекла нямецкага “катла” у лясным акружэнні (“Бацькоўскі гай”), стаяць пад расстрэлам на вогненным партызанскім хутары (“Партызанскі хутар”, “Балада пра няскошанае жыта”), падзяляць долю на вачах растаптанага калектывізацыяй гаспадара-селяніна (“Бацькава відушчасць”, “Маналог знішчанага селяніна”), зведаць хіжа выпушчаныя кіпці “чорнага ворана”, накліканага, як гора на матчыну хату, першай свавольнай рыфмай…

Можа, і не суджана было б пачаткоўцу, падлетку-пастушку выкараскацца з кволасці першых вершаваных практыкаванняў, калі б спакваля ўжо тады, у перакалочаныя школьныя гады, не пастукаўся ў яго дасціпнае трывожнае светасузіранне спадчынны сум па адраджэнні нацыянальнай, вякамі патаптанай самасвядомасці беларуса. Адбылося гэта, пэўна ж, дзякуючы беларускаму настаўніку Вялікакракоцкай няпоўнай сярэдняй школы Васілю Пракопавічу Трафімовічу, да якога з суседняй глухаватай вёсачкі Вецявічы юнак Мікола, ледзь перамагаючы ўвагнаную вайной хваробу, папрасіўся на кватэру. У свой час, па словах Міколы Арочкі, Васіль Пракопавіч паспытаў трохі асветы ў Вільні, хоць з вучобай там не атрымалася, не лез у палітыку, дабіраў адукацыю дома, меў натуру чуйна-інтэлегентную, валодаў незвычайна мілагучным голасам, хадзіў заўсёды з камертонам, заўзятар спевак, хораў, вясковых спектакляў, не касец, не плугар, душа моладзі, жыў беднавата. Выпісваў пасляваеннае “Полымя”. На гарышчы яго хаты трапляліся пажоўклыя нумары купалаўскай “Нашай нівы”, беларускія календары, нават асобныя нумары беларускіх газет акупацыйнага часу. Кватэранту Міколу проста пашанцавала. Васіля Пракопавіча ён ведаў яшчэ па беларускіх уроках у народным доме, які пабудавалі жыхары Кракоткі на свае складкі за польскім часам. На складкі вяскоўцы набылі і кнігі для бібліятэкі, якую ў 1927 годзе ўганаравалі імем Янкі Купалы. Бібліятэку польскія ўлады праз два гады паспяшаліся зачыніць, патаптаць як небяспечны асяродак нацыянальнай самасвядомасці. А народны дом нёс годна асветніцкую службу нават у акупацыйна-нямецкія гады. Настаўнік дужа трывожыўся, каб немцы не перапынілі яго шчыравання на сціплай сяўбе беларускасці, каб не ўздумалі яны спаліць іхні народны дом. Аднак нардом спалілі не немцы. Спалілі партызаны. Каб не атайбаваліся, маўляў, у нардоме немцы з паліцаямі. Пра гэта добра напісаў Мікола Арочка ў вершы “Заклінанне Чыжыка Беларускага”: