Анатоль Трафімчык - 1939 год і Беларусь. Забытая вайна

Дарэчы, менавіта Ленін адным з першых загаварыў пра магчымасць і верагоднасць Другой сусветнай вайны. Калі стала ясна, што распаўсюджванне сусветнай рэвалюцыі адкладваецца, у канцы 1920 г. ён заявіў:

«Мы кончили одну полосу войн, мы должны готовиться ко второй; но когда она придет, мы не знаем, и нужно сделать так, чтобы тогда, когда она придет, мы могли быть на высоте».

Такім чынам, перспектыву найбольш ясна бачылі бальшавікі. Астатнія два асяродкі мелі жаданні, але не канкрэтныя планы і раскладкі. Аморфная, ілюзорная ідэя «светлай будучыні» камуністаў не павінна ўводзіць у зман і ствараць уражанне іх адарванасці ад рэчаіснасці. Савецкія палітыкі глядзелі на свет вачыма рэалістаў, загадзя выпрацоўваючы тактыку і стратэгію дзеяння.

Польская дзяржаўнасць адсутнічала больш чым стагоддзе: у 1795 г. Расія, Прусія і Аўстрыя канчаткова падзялілі Рэч Паспалітую Абодвух Народаў. Аднак польскі нацыянальны дух не заняпаў – палякі плённа развіваліся ў нацыянальна-культурным плане, не перастаючы марыць аб аднаўленні дзяржаўнасці. Яна сталася магчымай у выніку Першай сусветнай вайны, якая спярша ўгнаіла глебу для сацыялістычных рэвалюцый у Расіі і Германіі, пасля чаго новыя ўлады былі не ў сілах утрымаць многія народы ў іх імкненні да незалежнасці.

11 лістапада 1918 г. – фактычна адначасова з рэвалюцыяй у Германіі і заканчэннем Першай сусветнай вайны – Польшча абвясціла аб сваёй незалежнасці. Заўважым, што новапаўсталая польская дзяржава называлася «Rzeczpospolita Polska», што ў перакладзе азначае «Польская Рэспубліка», а не ІІ Рэч Паспалітая, як часцей за ўсё называюць міжваенную Польшчу. Межы адноўленай Польшчы ўсталёўваліся Версальскай дамовай. Антанта змагла збольшага ўрэгуляваць нямецка-польскае размежаванне. Аднак усходняя мяжа Польшчы заставалася вялікай праблемай. Спрэчкі, у тым ліку ваеннага характару, разгарэліся з Украінай (за Львоў), Літвой (за Вільню) і Савецкай Расіяй – самым сур’ёзным ворагам (за беларускія землі).

Сярод польскіх кіраўнікоў не было агульнай палітычнай канцэпцыі дзяржаўнага ўладкавання. Лакалізацыя новай Польшчы ў межах яе этнічных тэрыторый, на думку аднаго з польскіх лідараў Рамана Дмоўскага, прывяла б у будучыні да знікнення польскай дзяржавы. У адрозненне ад Савецкай Расіі, якая прэтэндавала на ўсю Польшчу, апошняя імкнулася пашырыць сваю тэрыторыю толькі за кошт «крэсаў» (польск. ускраін), на якіх пражывала пэўная колькасць этнічных палякаў ці спаланізаваных тутэйшых. У сучаснай польскай гістарыяграфіі існуе меркаванне, што спачатку кіраўніцтва Польшчы настойвала на аднаўленні межаў 1772 г., каб пазней – з улікам сітуацыі ў асобных рэгіёнах былой Рэчы Паспалітай – часткова адмовіцца ад разлеглых абшараў на ўсходзе і дамагацца на захадзе тых зямель, на якіх пражывалі палякі.

Іншы польскі лідар Юзаф Пілсудскі (беларус па паходжанні) марыў пра аднаўленне гістарычнай Рэчы Паспалітай як федэрацыі народаў (разам з літоўцамі, беларусамі, украінцамі). У такой дзяржаве, на яго думку, галоўную палітычную лінію будуць праводзіць палякі (як гэта і было ў старой Рэчы Паспалітай). Такая ідэя падобная да рэалізаванай у 1922 г. бальшавіцкай задумы па стварэнні Саюза ССР (дзе кіраванне ажыццяўлялася з Крамля).

Аднак Ю. Пілсудскі, нягледзячы на сканцэнтраванасць у сваіх руках ваеннага патэнцыялу Польшчы, не з’яўляўся самай уплывовай асобай ва ўнутранай палітыцы. Тут верхаводзіў Р. Дмоўскі. Абапіраючыся на насельніцтва этнічных польскіх зямель, якому федэрацыйная ідэя была не зусім зразумелая, непатрэбная і чужая, прыхільнікі ўнітарнай дзяржавы бачылі ў яе складзе толькі тую мясцовасць на ўсходзе, дзе дамінавала польская культура. Вільня і Львоў лічыліся адназначна польскімі. А вось ужо Мінск такім не з’яўляўся, затое землі на захад ад яго таксама павінны былі ўвайсці ў Польскую Рэспубліку. І гэта не звяртаючы ўвагі на тое, што на прасторах ад Мінска да Вільні, Беластока і Брэста пераважала беларускае этнічнае насельніцтва і лічба палякаў не перавышала 10 %. Назвацца палякамі маглі спаланізаваныя беларусы, якія, па-першае, вызнавалі каталіцызм, а па-другое, былі шляхецкага паходжання (сярод гэтай катэгорыі грамадства існавала тэндэнцыя лічыць сябе палякамі, прадстаўнікамі нібыта вышэйшай культуры; ускосным аргументам з’яўляецца тое, што шляхты ў Беларусі было прыкладна столькі ж, колькі і польскай / спаланізаванай часткі насельніцтва – 10–15 %).