Анатоль Трафімчык - 1939 год і Беларусь. Забытая вайна

Па словах вядомага чэшскага пісьменніка Мілана Кундэры, «ніводную гістарычную падзею нельга лічыць агульнавядомай». Многія звесткі чытачам будуць збольшага (а часам шырока да банальнасці) знаёмымі. Але надзвычай важна нават «заезджаную» інфармацыю суадносіць і супастаўляць у святле значэння для Беларусі і для беларускага народа. Такі падыход іншым разам даваў неверагодныя вынікі, якім не раз даводзілася здзіўляцца і мне самому. Часам было неабходна толькі паглядзець на знаёмы матэрыял, даўно ўведзены ў навуковы зварот, пад беларускім ракурсам – як дзяржаўна-нацыянальным, так і чалавечым. Пакрысе рабілася зразумела, што кніга не толькі адкажа на многія пытанні, якія турбавалі з дзяцінства, але і адкрые новыя праблемы, даследчыцкія далягляды ў вывучэнні таго найскладанейшага часу.

Каб глыбей зразумець падзеі катастрафічнага для свету 1939 г., неабходна пачаць вывучэнне з вынікаў Першай сусветнай вайны. Беларусь тады ўпершыню акрэслілася ў якасці не проста краіны, этнічнай вобласці, але і адміністрацыйнай адзінкі. Калі дагэтуль Беларусь як такая існавала толькі для даследчыкаў, якія вывучалі яе культуру і этнаграфію, дык з утварэннем Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 г. і наступнымі бальшавіцкімі праектамі ў выглядзе савецкіх рэспублік беларускія пытанні стала занялі месца на міжнароднай арэне. Натуральна, сітуацыя падзеленасці Беларусі паміж Расіяй і Польшчай з адначасовым усталяваннем паняцця «Заходняя Беларусь» стала грунтам для кардынальных сацыяльна-палітычных трансфармацый у будучыні. Таму для яснасці ў рэпрэзентацыі матэрыялаў прысутнічаюць дзве плоскасці палітычных падзей:

• сусветны (еўрапейскі) кантэкст – як фон, на якім вылучаецца гісторыя Беларусі, і як глеба, на якой «гадавалася» палітычнае развіццё беларускай зямлі;

• непасрэдны беларускі фокус – калі ў цэнтр увагі ставіцца Беларусь як аб’ект і суб’ект еўрапейскай палітыкі.

Зразумела, найбольш пільная ўвага ў кнізе прыкавана да падзей восені 1939 г. Умоўна іх можна падзяліць на дзве часткі:

• вызваленне / уз’яднанне / анексія / акупацыя Заходняй Беларусі. Тут стаяла мэта паказаць, як праектавалася дыпламатычнае, а затым і ваеннае разгортванне падзей;

• саветызацыя (усталяванне савецкага рэжыму) і яе наступствы. Тут цікавіць пытанне, з чым ішлі бальшавікі на заходнебеларускія землі і што насамрэч прынеслі.

Гэтай кнігі як выніку працяглых даследаванняў і рэфлексій не атрымалася б без інтэнсіўных кантактаў і плённага супрацоўніцтва з даследчыкамі самых розных краін, перадусім Беларусі і суседзяў. Акрамя М. Дабрыніна (Брэст), якога, на жаль, ужо няма на гэтым свеце, у першую чаргу трэба згадаць Уладыслава Фёдаравіча Версцюка (Кіеў), Фёдара Данілавіча Клімчука (Мінск), Яўгена Мірановіча (Беласток), Захара Васілевіча Шыбеку (Хайфа). Усім ім я выказваю асаблівую ўдзячнасць.

Выданне, якое вы трымаеце ў руках, на жаль, не змогуць прачытаць бацькі аўтара. Народжаныя «за Польшчай» Віктар Трафімчык і Яніна (у дзявоцтве Муха) – адпаведна ў 1937 і 1939 гг. – не так даўно адышлі ў вечнасць. Іх светлай памяці і прысвячаецца гэтая кніга.

Спадзяюся, што гэтае знаёмства з драматычнымі падзеямі 1939 г. не проста запатрабуе, а прымусіць шаноўнага чытача дадаткова думаць, разважаць, шукаць. Прымусіць кожнага, хто гэтым выданнем не пагрэбуе.

1914–1918 гг. былі азмрочаны для чалавецтва вайною, у якой прынялі ўдзел вядучыя дзяржавы свету, уцягнуўшы ў бурхлівы вір і многія невялікія народы. Лідар бальшавікоў Уладзімір Ленін пасля першага года вайны справядліва выказаўся:

«это есть война между двумя группами разбойнических великих держав из-за дележа колоний, из-за порабощения других наций, из-за выгод и привилегий на мировом рынке».

Галоўнай прычынай вайны стала імкненне перадусім Германскай імперыі, якая ўтварылася толькі ў 1870 г., да перадзелу свету, у прыватнасці, заморскіх калоній. Зразумела, ні Вялікабрытанія, ні Францыя, ні іншыя краіны не жадалі страчваць набытыя рознымі шляхамі землі на глобусе, які з пачатку ХХ ст. пачаў увачавідкі цяснець.

Расійская імперыя таксама разраслася. Аднак у адрозненне ад іншых вялікіх дзяржаў, якія павялічвалі свае плошчы за кошт заморскіх уладанняў, Расія ад ХVІ да ХІХ ст. узбуйнілася на еўразійскім мацерыку: з’яўляючыся спачатку Маскоўскім княствам, абвясціла сама сябе царствам. Яна ўвесь час захоплівала землі суседзяў, а затым, пры Пятры І, ператварылася ў Расійскую імперыю і з поспехам паднявольвала тэрыторыі, дзе дзяржаўнасць: