Паўла Урбан - У сьвятле гістарычных фактаў

У сувязі з гэтым вялікую каштоўнасьць набывае паведамленьне Хрысьціяна, крыжацкага сьвятара, які ад верасьня 1254 году быў каталіцкім біскупам Вялікага Княства (пры Міндоўгу). У сваіх успамінах ён сьведчыў, што «Літва, або Літванія, - гэта славянская краіна»[50]. У гэтым выпадку ня меньшую каштоўнасьць мае і канстатацыя ведамага гуманістага й пасьлейшага папы (Пій ІІ, 1458-1464) Энэя Сыльвія Пікаляміні. Свае весткі ён пачэрпнуў з гутарак зь Геранімам Праскім у часе Базэльскага сыноду (1432-1434). У сваю чаргу, з даручэньня Ягайлы й Вітаўта Геранім Праскі некалі браў удзел у хрышчэньні ліцьвіноў. Пікаляміні ў сваёй ведамай працы зусім выразна пісаў:

«Lituania et ipsa late patens regio Polonis ad orientem connexa est... Rara inter Lituanos opida, neque frequentes willae opes apud eos... Sermo gentis Sclavonicus est, latissima est enim haec lingua et in varias divisa sectas.» (г.зн.: Літва з сваімі шырокімі прасторамі мяжуецца з Польшчай ад усходу... Рэдкія ў ліцьвіноў гарады, таксама мала й вёсак... Мова народу - славянская. Гэтая мова вельмі пашыраная ды падзеленая на розныя разгаліненьні)[51].

Пра тое, што «мова ліцьвіноў - славянская» й што «ліцьвіны - славянскі народ» пісалі таксама Гартман Шэдэль у «Сусьветнай кроніцы» (1493), дырэктар Нюрнбэрскай Лаўрэнцеўскай гімназіі Ян Коклес Норык у геаграфічным нарысе «Дэкастыхон» (1511), Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538), аўстрыйскі дыплямат Сігізмунд Гербэрштайн у ведамай «Гісторыі Маскоўшчыны» (1549), а таксама Мацей Стрыйкоўскі ў «Кроніцы польскай, літоўскай, жмудзкай і ўсяе Русі» (1582) ды Аляксандар Гваніні ў сваёй «Кроніцы Эўрапейскай Сарматыі» (1578)[52].

Ведамы польскі гісторык Ян Длугаш (1415-1480) фактычна таксама збліжаў мову ліцьвіноў з славянскай мовай. Праўда, захапіўшыся тэорыяй «рымлянскага паходжаньня», у мове ліцьвіноў Длугаш хацеў бачыць нейкі «жаргон» лацінскай мовы. Але і ён цьвердзіў, што, сутыкнуўшыся з славянскімі мовамі, гэтая мова ліцьвіноў «перайшла ў славянскую мову»[53].

Як згадвалася вышэй, вялікі князь Вітаўт моўна і нацыянальна ў адным з сваіх актаў радніў ліцьвіноў з жамойтамі. Аднак жа ў іншых актах Вітаўта гэтыя жамойты заўсёды завуцца апрычоным «народам». Ды той жа Вітаўт чамусьці сярод ліцьвіноў шукаў сьвятароў і біскупа для Жамойці, якія маглі б разумець жамойцкую мову. Паляк Эразм Вітэлі (Цёлак), які быў за дзяржаўнага сакратара за часамі княжаньня вялікага князя Аляксандра, у сваёй ведамай справаздачы для папы ў 1501 годзе сьведчыў: «Ліцьвіны захоўваюць собскую мову, але з тае прычыны, што рутэны засяляюць бадай палову княства, карыстаюцца іхнай мовай дзеля ейнае зграбнасьці й лёгкасьці»[54]. Што гэтым хацеў сказаць Вітэлі - няведама, бо тады і ўкраінцы карысталіся беларускай літаратурнай мовай. Быццам больш выразна выказаўся ў падобнай справаздачы 1568 году папскі нунцы ў Польшчы Юлі Рудж'еро. Ён пісаў, што мова ліцьвіноў нагадвае жамойцкую мову і мову прусаў[55]. Але, і найбольш праўдападобна, у гэтым выпадку Рудж'еро выходзіў з довадаў польскага гісторыка Кромэра, ведамая праца якога якраз выйшла ў тым жа 1568 годзе і ў якой яе аўтар да крайнасьці разьвіваў тэорыю пра «рымлянскае» паходжаньне ліцьвіноў. Як ведама, захапіўшыся апошняй тэорыяй, Міхал Цішкевіч ці Міхалён Ліцьвін, (г.зн. беларус у сучасным разуменьні) у сваёй працы, напісанай у 1550 годзе, прапанаваў увесьці лацінскую мову ў якасьці дзяржаўна-літаратурнай мовы Вялікага Княства Літоўскага[56].

Ад гэткага захапленьня тэорыяй пра «рымлянскае» паходжаньне ліцьвіноў пайшло, прыкладам, і прозьвішча Рымскі-Корсакаў. Паны Корсакі, або Карсакі, - гэта знатная шляхта Полаччыны, да таго ж праваслаўнага веравызнаньня. За часамі Лівонскай вайны (1558-1583) некаторыя зь іх апынуліся ў Маскоўшчыне. Але й там яны не забыліся пра сваё «рымлянскае паходжаньне». У другой палове ХVІІ стагодзьдзя яны дамагліся ад маскоўскага цара прызнаньня за імі гэтае прыстаўкі «Рымскі». Так, апрача «ліцьвіна» Дастаеўскага, расейская культура знае таксама й ведамага кампазытара Рымскага-Корсакава.

Як вынікае, нашыя далёкія прапрадзеды пытаньнем мовы ліцьвіноў спэцыяльна не цікавіліся. Ды зь якое прычыны, калі для іх важнейшы быў факт панаваньня ў Вялікім Княстве Літоўскім славянскае, ці старое беларускае мовы. Гэты факт, прыкладам, і сьцьвярджаў у прадмове да дзяржаўнага дакумэнту - Літоўскага Статуту 1588 году - пасьлейшы канцлер Вялікага Княства Леў Сапега:

«А калі якому народу сорам ня знаць сваіх правоў, дык пагатоў нам, бо гэтыя правы мы маем напісаныя не ў чужой, але ў сваёй роднай мове, ды заўсёды можам дазнацца, як зарэагаваць на ўсякую крыўду».