Станислав Акиньчиц - Залаты век Беларусi (на белорусском языке)

Нават памеры Скарынавых выданьняў сьведчаць, што рэфарматар друкаваў Бiблiю для штодзённага чытаньня людзей паспалiтых, а не для лiтургiчных мэтаў. Калi напрастольныя Эвангельлi ў той час рабiлiся "ў аркуш", то кнiгi Скарыны былi надрукаваны "ў чацьвёрку", г.зн. у чатыры разы меньшыя, а то i "ў васьмёрку", што рабiла iх зручнейшымi ў карыстаньнi.

Нягледзячы на стрыманую, а часта адкрыта варожую пазыцыю праваслаўнага духавенства, Скарынавы пераклады шырока разыйшлiся па ўсяму Вялiкаму Княству, даючы магчымасьць сотням i тысячам лiцьвiнаў зразумець Слова Божае. Скарына сваёю дзейнасьцю падрыхтаваў зьмены ў сьвядомасьцi i характары мысьленьня сваiх суайчыньнiкаў, заклаў асновы ўздыму Рэфармацыi ў Беларусi ў сярэдзiне XVI ст. Праз сто гадоў вунiяцкi архiмандрыт Сялява, зьвяртаючыся да праваслаўных, пiсаў лiтаральна наступнае: "Перад вунiяй (Берасьцейскай 1596 г.) быў Скарына, герэтык гусiт, каторы для вас друкаваў у Празе кнiгi па-руску". Дарэчы, гэта адзiная ўзгадка ў дакумантах той эпохi, у якой гаворыцца пра веравызнаньне Скарыны.

На працягу доўгiх гадоў сярод навукоўцаў не сьцiхаюць спрэчкi пра тое, кiм быў па веравызнаньню Франьцiшак Скарына з Полацку, католiкам цi праваслаўным, хоць аргумантацыя аднога i другога боку базуецца толькi на ўскосных довадах. Сам Скарына нiдзе ў сваiх творах не ўжываў словаў "каталiцкi" або "праваслаўны", ён заўсёды гаварыў пра хрысьцiянства. А ўсе крынiцы XVI ст., якiя нешта гавораць пра Скарыну, сьведчаць аб вялiкай рэфарматарскай дзейнасьцi беларускага першадрукара, нездарма Сялява называе яго "герэтыкам гусiтам". Калi ў мiсыйным запале Скарына павёз свой пераклад Бiблii ў Маскву, усе кнiгi па загаду маскоўскага цара былi спалены, бо праваслаўныя багасловы заявiлi пра ўплыў iдэяў Лютара на Скарынавы выданьнi. Празь некалькi дзесяткаў гадоў князь Андрэй Курбскi, якi ўцёк ад Iвана Жахлiвага ў Вялiкае Княства, рэзка крытыкаваў у сваiм лiсьце да Рыгора Хадкевiча, вялiкага гетмана лiтоўскага, пераклад Скарыны, вiнавацячы палачанiна ў "злачыннай сувязi" з Рэфармацыяй, у скажэньнi праваслаўнай веры i герэтычным мысьленьнi. Ён сьцьвярджаў, што Бiблiя Скарыны "растленна", пярэчыць "всем апостальскiм i святым уставам", i ў-ва ўсiм згодная зь Бiблiяй Марцiна Лютара.

У 1530 г. вялiкi князь лiтоўскi Жыгiмонт Стары ў Вiльнi абвесьцiў першы дэкрэт супраць "лютаранаў i анабаптыстаў", у якiм забараняў пропаведзь антыкаталiцкiх поглядаў ня толькi публiчна, але i ў прыватных размовах, а таксама распаўсюджваньне кнiгаў падобнага зьместу. Гэты дакумант не называе нiякiх прозьвiшчаў, але пасьля абвяшчэньня дэкрэту Франьцiшак Скарына выехаў зь Вiльнi ў Каралявец да Альбрэхта Гогенцольлерна, якi ўжо аб'явiў лютаранства веравызнаньнем сваёй дзяржавы. Празь некалькi месяцаў мы зноў бачым Скарыну ў Вiльнi, але зь лiстамi ад прускага герцага да вiленскага ваяводы i вiленскага магiстрату, у якiх герцаг Альбрэхт просiць не чынiць крыўды доктару Франьцiшку з Полацку. Усе гэтыя факты яскрава паказваюць, што адным з тых "лютаранаў i анабаптыстаў", супраць якiх быў скiраваны вялiкакняскi дэкрэт, быў i беларускi першадрукар Франьцiшак Скарына.

Уся дзейнасьць Скарыны - гэта перш за ўсё рэфарматарская дзейнасьць, накiраваная на аднаўленьне асабiстых адносiнаў чалавека з Богам. Усе прадмовы першадрукара прасякнуты iдэямi Рэфармацыi, прагненьнем вярнуць хрысьцiянаў да першакрынiцы - Бiблii. I таму абсалютна справядлiва мы можам назваць Франьцiшка Скарыну адным зь першых дзеячоў Рэфармацыi ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, распачынальнiкам беларускай Рэфармацыi.

У сваiм жаданьнi вярнуць хрысьцiянству эвангельскае аблiчча, Скарына ня быў самотны. Ужо ў 1525 г. манах франьцiшканiн Станiслаў Рапегелан у Вiльнi прапаведваў вучэньне Марцiна Лютара. У хуткiм часе ён выехаў у Вiтэнбэрг, доўгi час быў вучнем самога Лютара i атрымаў ад яго ступень доктара тэалёгii, а пасьля вярнуўся ў Беларусь далей прапаведваць iдэi рэформы.

Рэфармацыя пачала жыва цiкавiць месьцiчаў i шляхту, многiя зь якiх пазнаёмiлiся зь ёю пад час паездак за мяжу. Гэтаму ня змог зашкодзiць нi ўжо ўзгаданы вялiкакняскi дэкрэт у 1530 г., нi наступны падобны дакумант у 1538 г. У 1539 г. пры падтрымцы троцкага ваяводы Гаштоўта магiстар вызваленых навук Юры з Эйшышак спрабаваў заснаваць у Вiльнi лютаранскую школу, але гэта яму забаранiла капiтула (рада каталiцкiх сьвятароў). Але ў тым жа 1539 г. iншы выпускнiк Вiтэнбэрскага ўнiвэрсытэту, Абрагам Кульва, адкрыў школу, у якой вучылiся больш за 60 вучняў, перад усiм дзецi магнатаў i шляхты. Апрача таго, ён прапаведваў iдэi Лютара ў вiленскiм касьцёле сьвятой Ганны. Дзейнасьць Кульвы настолькi пашырыла эвангельскае вучэньне сярод жыхароў Вiльнi, што вiленскi бiскуп Павал Гальшанскi быў вымушаны зьвярнуцца да Жыгiмонта Старога з просьбай пра дапомогу ў спыненьнi распаўсюджваньня "сэктанцтва". У 1542 г. у новым дэкрэце кароль i вялiкi князь загадаў Кульве вырачыся сваiх поглядаў, а таксама пагражаў кожнаму шляхцiчу пазбаўленьнем шляхецкай годнасьцi i канфiскацыяй маёмасьцi ў выпадку, калi той будзе вызнаваць вучэньне Лютара, забараняў скiроўваць моладзь на вучобу ў Нямеччыну i запрашаць немцаў у якасьцi выхавацеляў i настаўнiкаў. Аднак нiякiя дэкрэты i рэпрэсii не маглi спынiць духоўнае аднаўленьне, i ўжо ў наступным годзе быў адменены закон, забараняўшы вучобу ў нямецкiх унiвэрсытэтах.