Іван Саверчанка - 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі

Каб захаваць свой уплыў на «национальных окраинах» ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі, якая адраджала і нацыянальную буржуазію, на Х з'ездзе РКП(б) (сакавік 1921 года) пастанавілі праводзіць курс на ліквідацыю няроўнасці народаў у эканамічным, сацыяльна-палітычным і культурным развіцці. Расейцы прызнаваліся народам, які дамогся перавагаў за кошт гвалту над іншымі народамі Расейскай імперыі, і таму яны абавязаныя кампенсаваць гэтыя страты.

У галіне нацыянальнай палітыкі галоўнымі становяцца ідэі прыярытэтнага развіцця раней прыгнечаных нацыяў, у першую чаргу ўкраінцаў і беларусаў. Ідэі нацыянальна-дзяржаўнага і культурнага будаўніцтва падтрымлівала значная частка кіраўніцтва нацыянальных кампартый. Але маскоўскае кіраўніцтва не збіралася адмаўляцца ад «збліжэння нацый»: беларусізацыя, украінізацыя, татарызацыя і г.д. былі для іх палітычнай гульнёю. 22 верасня 1922 года І.Сталін пісаў да Ў.Леніна: «За чатыры гады грамадзянскай вайны, калі мы з прычыны інтэрвенцыі вымушаныя былі дэманстраваць лібералізм Масквы ў нацыянальным пытанні, мы паспелі выхаваць сярод камуністаў, самі таго не жадаючы, сапраўдных і паслядоўных сацыял-незалежнікаў… Маладое пакаленне камуністаў на ўскраінах гульню ў незалежнасць адмаўляецца разумець як гульню».

Беларусізацыя як палітыка мела дзве складовыя часткі: 1) стварэнне спрыяльных умоваў для развіцця беларускае культуры і мовы; 2) каранізацыю. Каранізацыя была важнейшай часткаю, бо згодна з ёю на кіраўнічыя пасады павінны былі накіроўвацца асобы, найбольш адданыя савецкай уладзе з мясцовага, карэннага насельніцтва.

Беларусізацыя мусіла зрабіць беларускую культуру беларускай толькі па форме, а па змесце — пралетарскай. Беларуская мова, найбольш зразумелая шырокім колам сялянаў, павінна была стаць дзейсным сродкам, каб прывесці іх у сацыялізм.

Трапную характарыстыку гэтай палітыцы даў Міхась Зарэцкі ў рамане «Крывічы», забароненым бальшавікамі, дзе вуснамі аднаго з сваіх герояў сказаў: «Беларусізацыя — гэта, браце, хітрая штука. Гэта стаўка на форму… Аўладаць формай, адлучыць яе ад зместу, вылегчаць яе, выкруціць, высушыць і… выкінуць вон… Гэта палітыка гандляроў з рынку, якія заўсёды звяртаюцца да сялян у іх роднай мове, каб лягчэй абдурыць іх».

«Гульня ў незалежнасць», якую бальшавікі выкарысталі для ўтрымання ўлады ў нацыянальных рэспубліках пад час НЭПа, скончылася разам з ім. У канцы 1929 — пачатку 30-х гадоў найбольш актыўныя дзеячы беларусізацыі былі выключаныя з партыі, а пасля арыштаваныя. І хоць палітыка беларусізацыі не была адмененая, выконваць яе цяпер трэба было шляхам «інтэрнацыянальнага выхавання».

У 30-х гадах змянілася і канцэпцыя нацыянальнай палітыкі. Было канстатавана, што расейцы дапамаглі адсталым народам і цяпер з'яўляюцца для іх «старэйшым братам». Расейскае і савецкае робяцца сінонімамі, расейская культура — перадавой, расейская гісторыя — гераічнай. У сакавіку 1938 года ўводзіцца абавязковае вывучэнне расейскай мовы ў школах нацыянальных рэспублік, яна афіцыйна робіцца галоўным сродкам зносін народаў СССР. Нацыянальныя культуры і па форме і па змесце робяцца савецкімі, «пралетарскімі». Больш лібералізму ў нацыянальным пытанні Масква не дапускала.

У сярэдзіне 1920-х гадоў у Заходняй Беларусі актывізаваўся нацыянальна-вызвольны рух, што ў сваіх мэтах вырашыла выкарыстаць Масква. У крамлёўскіх кабінетах нарадзіўся гэтак званы «мангольскі праект». Знаходзячыся ў рэчышчы ідэі «сусветнай рэвалюцыі», ён быў характэрнаю праяваю бальшавіцкага экспансіянізму. Беларускія ж нацыянал-камуністы хацелі выкарыстаць задуманае ў Маскве дзеля аб'яднання ў адной дзяржаве ўсіх нашых этнічных земляў.

Праект прадугледжваў узняцце паўстання беларусаў у Польшчы, выхад БССР са складу СССР і вайну з Польшчай за Заходнюю Беларусь. У выніку ўтварылася б Беларуская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка пад пратэктаратам СССР (як і ў выпадку з Мангольскай Народнай Рэспублікай, адсюль і назоў праекта). А папярэдне, каб прадэманстраваць поспехі нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, былі праведзеныя «ўзбуйненні» БССР, дазволена стварэнне шырокай сеткі навучальных і культурных установаў на беларускай мове.

«Мангольскі праект», на які пакладалі надзеі нацыянал-камуністы і, магчыма, некаторыя нацыянал-дэмакраты, спадзеючыся гэткім шляхам вызваліць Беларусь з маскоўскае ды польскае няволі, не здзейсніўся. Спадзяванні былі ілюзіямі. На пачатку 1927 года з дапамогай бальшавіцкіх спецслужбаў у Заходняй Беларусі была разгромленая 120-тысячная Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада, а крыху пазней у БССР распачалася ліквідацыя «нацдэмаў», якіх цяпер ужо абвінавачвалі ў спробах адарваць Савецкую Беларусь ад СССР з дапамогаю Польшчы.