Язэп Найдзюк - БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Полацкі цэнтр ахопліваў значную тэрыторыю, раскінутую ў вадазборы верхняй, сярэдняй і заходняй Дзьвіны і часткава ў вадазборы Дняпра. На гэтай тэрыторыі вырасьлі буйныя гарадзкія асяродкі: Полацк, Віцебск, Менск, Лукомль, Заслаўе, Друцк, Капыль, Барысаў, Гарадзец ды інш. Тэрыторыя Смаленскага цэнтру была раскінута на верхавінах Волгі, Заходняй Дзьвіны і Дняпра. Апрача Смаленску, крыху пазьней, узьніклі там гарады: Дарагабуж, Тарапец, Мажайск, Клін, Вязьма. Турава-Пінская краіна займала Прыпяць з яе правымі і левымі прытокамі. Апрача Турава, з цягам часу, зьявіліся там гарады: Пінск, Мазыр, Слуцк, Рэчыца, Рагачоў ды другія.

Цэнтры гэныя праявіліся ў форме княстваў. На чале княства стаяў князь, які адначасна быў камандзірам сталага войска, званага княскай дружынай, у склад якое ўваходзілі ахвотнікі да ваеннае службы і чужапляменныя нанятыя аддзелы. Апрача таго, на выпадак патрэбы да службы ў княскай дружыне заклікалася здольнае да нашэньня зброі жыхарства. Галоўную, аднак, уладу у княсьцьве мела веча, ці, інакш кажучы, народныя сходы. Да ўдзелу ў вечах мела права ўсё вольнае жыхарства княства. Вечавыя сходы адбываліся ў гарадох тады, калі была патрэба. Веча выбірала князя, даручала яму кіраўніцтва ваеннымі справамі, судом, вызначала ўраднікаў, наладжвала сувязь з іншымі гаспадарствамі. Выдаткі князя пакрываліся агульным зборам, аплатамі судовымі і гандлёвымі, ваеннай здабычай, канфіскацыяй маёмасьці злачынцаў, данінай з чужых плямёнаў і прыбыткамі з прыватнай гаспадаркі князя.

Жыхарства пачынала дзяліцца на катэгорыі: баяраў, гараджанаў, сялянаў і нявольнікаў-рабоў.

Да вышэйшай катэгорыі прыналежалі людзі, блізкія да князя, яго дружына. Яна падзялялася на старэйшую і малодшую. Старэйшую дружыну князя складалі княжыя мужы і баяры. Малодшыя дружыньнікі зваліся «отракамі», «грыдзямі». Дружына служыла князю і была зьвязана толькі з ім. Старэйшыя дружыньнікі — баяры — былі дарадцамі князя. Яны атрымлівалі ад князя вялікія зямельныя абшары. Малодшыя дружыньнікі жылі пры княжым двары і звычайна выконвалі розныя дробныя даручэньні. Абавязкам дружыны было бараніць край.

Да сярэдняй катэгорыі вольнага жыхарства адносіліся госьці і гандляры. Займацца -ж гандлем меў права кажны вольны чалавек.

Вольнае-ж жыхарства ніжэйшай катэгорыі складалася з сялянства і дробных гарадзкіх рамесьнікаў і гандляроў-гараджанаў. Што датычыцца да напаўвольнага жыхарства, дык яно складалася з гэтак званых «закупаў». «Закупам» зваўся вольны чалавек, які зрабіў пазыку і прымушаны быў з гэтай прычыны жыць на двары свайго крэдытора, аж да выплаты гэтае пазыкі. Калі ўтвораныя абавязальныя дачыненьні канчаліся, канчаўся і стан гэтага закупніцтва. Урэшце, да нявольнага жыхарства належалі нявольнікі, што паходзілі з ваеннапалонных або пакараных сялян. Спачатку нявольнікі выконвалі розныя хатнія працы, а ў пару разьвіцьця земляробства яны складалі рабочую сілу земляўласьнікаў.

У разьвіцьці краю асабліва вялікае значэньне меў гандаль. Адбываўся ён ня толькі між мясцовым жыхарствам, але таксама і з далёкімі замежнымі гаспадарствамі. I так гандаль ішоў з арабамі, баўгарамі, грэкамі, хазарамі і варагамі. Беларусы прадавалі: хутры, хмель, мёд, воск; а куплялі: соль, медзь, волава І сукно. Для разьвіцьця гандлю на Беларусі асабліва спрыялі водныя камунікацыйныя шляхі, якімі былі рэкі: Дзьвіна, Нёман, Дняпро, Ловаць. Найбольш важным шляхам быў гэтак званы вялікі шлях «з Вараг у Грэкі». Шлях гэты пачынаўся ў Скандынавіі, а канчаўся ў Царградзе — сталіцы Бізантыйскай імпэрыі, цяперашнім Канстантынопалі. Шлях «з Вараг у Грэкі» ішоў праз Балтыцкае мора, Фінскую затоку, раку Няву, возера Ладагу, раку Волхаў, каля Ноўгараду, праз возера Ільмень, рэчкаю Ловацяй; адсюль праз сухазем'е волакам (гэта значыць, усе тавары валакліся, перацягваліся па зямлі) да недалёкай ракі Дзьвіны і праз яе Дняпром каля Кіева да Чорнага мора ды ўздоўж заходніх ягоных берагоў да Царграду. Гэтым шляхам езьдзілі пераважна з сваімі таварамі варагі. Іншы раз яны езьдзілі з Скандынавіі ў Чорнае мора Дняпром і Заходняй Дзьвіною каля Полацку.

Варагі займаліся, як было ўжо сказана, ня толькі гандлем, але і палітыкай. Яны стараліся падпарадкаваць сабе ўсе славянскія плямёны, і ім часамі гэта ўдавалася, хоць славяне ад іх бараніліся. Але там, дзе варагам і ўдавалася ўтрымацца, дык яны хутка гублялі сваё аблічча і дэнацыяналізаваліся, вынарадаўляліся, забывалі сваю мову і губляліся ў славянскім моры. Так, прыкладам, загубіў сваё аблічча слаўны вараскі род князёў Рурыкавічаў.