Язэп Найдзюк - БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Пазьней у беларускі народ уліліся балцкія плямёны: Яцьвягі, што жылі між Нёманам і Бугам, і Голядзь — расьселяная на ўсходзе.

З гэтае прычыны, а таксама і дзеля таго, што раней жывучы беларускія плямёны лучыліся з плямёнамі балцкімі, а таксама і на іншых асновах, як прыкладам народнае арнамэнтыкі, вучоныя даводзяць, што расава беларусы паўсталі з зьліцьця часьці славянаў і балтаў. Характарызуючы беларуса, кажуць, што ён кемны, быстры, хутка арыентуецца, вельмі здольны да вышэйшых перажыванняў духовых, лёгка праймаецца абстрактнымі ідэямі, лёгка захапляецца паэзіяй і мастацтвам, ды наагул даволі пачуцьцёвы і не матэрыялісты. З другога боку, натура беларуса глыбокая, трывалкая, узьдзержлівая. Ён станаўкі, упорысты, вельмі адпорны на ўсякі націск, даволі скрыты і нялёгка праяўляецца. Беларус ня ўспыхвае і ня выбухае, нат ня борзда загараецца, але, угарэўшыся, гарыць доўга, гарыць унутры нават тады, калі знадворку здаецца згаслым. На вайне беларус спакойны і адважны.

Мова беларуская, хаця беларускі народ паўстаў з зьліцьця балцкіх і славянскіх плямёнаў, належыць да радзімы моваў славянскіх. Выдзялялася яна, падобна як і іншыя славянскія мовы, з праславянскае мовы не пазьней як у VI стагодзьдзі. Мова беларуская ёсьць зусім апрычонай, самастойнай і незалежнай мовай ад іншых славянскіх моваў, прыкладам расейскай, польскай, украінскай. Яна багатая, сьпеўная і прыгожая мова. Беларуская мова вельмі падаецца да паэзіі і песьні.

У той час, калі расьсяляліся славянскія народы, на захадзе Эўропы праяўляла вялікую актыўнасьць нямецкае племя Готаў. Готы заснавалі аж колькі гаспадарстваў: Остгоцкае ў Італіі, Франкскае — у межах цяперашняй Францыі, Англа-Саскае — у цяперашняй Ангельшчыне і пасьля Нямецкае. Беларусы з гэтым племем таксама саткнуліся, бо Готы шырака займаліся гандлем і праз Беларусь даяжджалі водным шляхам Дзьвіны і Волгі да Хазарскага і Баўгарскага гаспадарстваў, што былі ў паўдзённа-ўсходняй Эўропе. Гоцкія купцы ня толькі займаліся гандлем, але адначасна, дзе маглі, заваёўвалі сабе краі і засноўвалі дзяржавы. I яны нейкі час панавалі на Беларусі, але пасьля з няведамых прычынаў зьніклі. Для абмену таварам з Хазарскім і Баўгарскім гаспадарствамі прыяжджалі на Беларусь у VIII— IX ст. з Скандынавіі Варагі ці, як іх звалі, Нарманы, або Русы.

Варагі, якія былі паўночнымі суседзямі славян, падобна як і готы займаліся ня толькі гандлем, але і заваёўваньнем славянскіх краін і засноўваньнем дзяржаваў. Заваяваўшы якую-небудзь краіну, яны прымушалі яе плаціць ім дань.

Паўдзённа-ўсходнія землі Эўропы на зьмену займалі розныя вандроўныя народы: спачатку кімэрыйцы, скіфы, сарматы, а пазьней аляны, готы, гуны, баўгары, авары, торскія плямёны, хазары. У канцы X ст. узьбярэжжам Азоўскага мора і Крымскім паўвостравам валодалі Хазары, якія нападалі на беларускія паўдзённыя плямёны севяран, вяцічаў і нават радзімічаў, ды прымушалі іх плаціць ім дань.

Але адначасна хазары ўсё-ж адыгралі для славянскіх народаў і дадатнюю ролю, бо яны стрымлівалі націск азіяцкіх народаў і давалі магчымасьць славянскім каляністам калянізаваць узьбярэжжа Чорнага і Азоўскага мора. Так, прыкладам, на Таманскім паўвостраве паўстала славянская калёнія Тмутаракань. Калі хазарскае гаспадарства заняпадала, на яго месца ўваходзілі печанегі — азіяцкі народ, а пасьля камскія баўгары, якія некаторы час шырока разгортвалі свае валоданьні ў паўдзённа-ўсходняй Эўропе, аж пакуль не стварыўся Кіеўскі цэнтр і паступова ня выціснуў іх адтуль.

Вось-жа націск варагаў і хазараў прычыніўся да таго, што розныя славянскія плямёны пачалі аб'ядноўвацца, каб бараніцца ад іх, і на прынцыпе супольнае абароны і добрага суседзтва паўставалі палітычныя і эканамічныя цэнтры. Найбольш дужыя цэнтры паўсталі на зямлі крывічоў. Імі былі: Полацк, Смаленск і Пскоў, пры чым першыя два абыймалі часткава радзімічаў і дрыгвічоў. На зямлі дрыгвічоў паўсталі Турава-Пінскі і Гарадзенскі цэнтры. На тэрыторыі севяранаў паўсталі Чарнігаўскі і Ноўгарад-Северскі цэнтры, абняўшыя вяцічаў і часткава радзімічаў.