К Тарасов: Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

Ён зiрнуў на дзяцей, яны засыналi. "Пакладзi iх, - сказаў князь каморнiку, - i ўсе iдзiце, хачу пабыць адзiн". Сыноў павялi, бабы i чэлядзь выйшлi. Князь застаўся з жонкай.

Зараз у яе апошняя пакута: развiтваючыся з жывымi, яна непакоiцца, як Рукля i Рэпiк, малыя дзецi, застануцца без яе? Хто паклапоцiцца пра iх, хто пашкадуе, хто суцешыць? Канюшыя? Бабкi? Ваявода Сiрвiд? Гаротна ёй, што яны застануцца сiротамi, бо не можа iхны бацька замянiць iм мацi, як бы нi намагаўся. Ён, князь Мiндоўг, вымушаны ад'язджаць, ачольваць войска, ставiць сябе пад магчымы ўдар меча, сякеры, яго можа наскрозь працяць болт з нямецкага куша. Нiхто не ведае, калi i дзе прызначана сустрэцца са смерцю. Хто мог падумаць, што Марце наканавана сёння ўначы? Цi магла яна сама днём думаць, што ноччу будзе памiраць. Прыцемкамi, калi ўзыходзiў маладзiк, i пазней, калi запалiлi свечку, калi яна ўзяла грабеньчык i распусцiла касу, яна не дапускала думкi, што ўсмiхаецца мужу i бачыць яго астатнi раз. Крык болю - i нiчога апрача ўспамiнаў. Ён ужо ўспамiнае, i гэтак будзе кожную ноч. Ён ляжа, дакранецца рукой пасцелi, i там, дзе заўсёды спала яна, - нiкога, халодная прасцiна. Старая кашчавая Мерцва не ведае лiтасцi, для яе ўсе ворагi. Яна помсцiць усiм, хто нараджае жывое. Ён быў шчаслiвы з Мартай, а Марта была шчаслiвая з iм. Старую Мерцву прыслалi забраць у iх радасць.

Раптам Марта адкрыла вочы. Мiндоўг нахiлiўся да яе, прачытаў у вачах нейкую просьбу, жаль, страх. Ён шаптаў: "Што, Марта, што?" але шчыльна сцiснутыя, абяскроўленыя губы жонкi не растульвалiся. Гладзячы яе рукi, ён пачуў горасны развiтальны ўздых i адчуў сябе адзiнокiм, асiрацелым, i заплакаў, што скончылася iхнае шчасце на гэтым свеце.

Князь выйшаў на двор. Высока над зямлёй мiгцелi вераснёўскiя зоркi. Прыжмураным вокам звера здаўся князю серп месяца. У гэтую цемру i холад адышла зараз Марта, пакiнуўшы Наваградак, замак, дзяцей i свайго мужа. Мiндоўг падышоў да карыта каля канавязi, нахiлiўся i апусцiў галаву ў ваду. Яна была халодная, i ў ёй растварылiся ягоныя слёзы. Мiндоўг абцёрся рукавом кашулi i сказаў цiха ўсiм, хто быў блiзка: "Памерла княгiня. Няма ў мяне жонкi".

У дом заспяшалiся рабiць сваю справу бабкi, пачалi сядлаць коней ганцы да сваякоў нябожчыцы i суседнiх князёў з весткай пра бяду, якая напаткала вялiкага князя i ягоных сыноў.

4

Старэйшы князеў сын Войшалк, у манастве - Раман, малiўся ў манастырскай бажнiцы, калi за парканам аб'явiўся бацькаў вястун. Пачуўшы пра смерць мачахi, Войшалк адгукнуўся звычнымi словамi: "Прымi, Божа, на спачын яе душу!" У тым, як гучалi гэтыя словы, чулася ягоная абыякавасць да бацькавай сям'i. Войшалк адпусцiў ганца, да перапыненай малiтвы не вярнуўся, а пайшоў у келлю, дзе аддаўся развагам цi варта iсцi за дваццаць вёрст у Наваградак на пахаванне? Нiчога з гэтай жанчынай яго не звязвала. Агульным у iх быў князь Мiндоўг ейны другi муж, ягоны бацька. Яна лiчылася ягонай мачахай, ён - ейным пасынкам, што заўжды дзiвiла яго недарэчнасцю, бо мачаха была маладзейшая за пасынка гадоў на дзесяць.

Хутчэй, паводле ўзросту ён мог быць для яе старэйшым братам цi мужам. Але яна нарадзiла яго зводных братоў, якiя падыходзiлi яму ў дзецi. I хрысцiлася яна ад немцаў разам з мужам, калi князь Мiндоўг прымаў каралеўскую карону. А ў грэцкую веру не ахрысцiлася, хоць i стаiць блiзка замка старадаўняя з каменя адноўленая царква святых Барыса i Глеба. Мужава воля: загадаў - ахрысцiлася. Але хоць i не праваслаўнай веры, ды ўсё ж хрысцiянка, i Госпад не вырачацца яе: усё ж мацней за князя яна ў Iсуса Хрыста ўверавала i год таму ўпрошвала мужа не расхрышчвацца i не руйнаваць драўляную лацiнскую бажнiцу ў Наваградку. Так тая i засталася стаяць пры дарозе пустая, без сагнанага святара, напамiнкам пра хрышч наваградскай лiтвы, некаторыя, што паспелi ўвераваць, туды ходзяць, на крыж лацiнскi самi моляцца. Не радавалася Марта адыходу князя ў старадаўнюю цемру. Зноў павыпаўзалi з розных шчылiнаў паганскiя старызны сядзяць на камянях, пеўням галовы скручваюць, у курыных вантробах знакi пра лёс чалавечы шукаюць. Груган якi са страху каркне - для iх вестка ад багоў, так растлумачаць, што ўсю ноч даверлiвы прасцяк дрыжыць. Магчыма, гэтая Марта разумнейшая за свайго мужа была, цягнула яго да Бога, ды не здолела - надта ўпарты князь Мiндоўг. Цяпер Госпад яе на вечны спачын прымае. Нялёгка ёй было пражыць дзесяць гадоў з другiм сваiм мужам, якi першага забiў, а яе, удаву забiтага, прыняў пад свой дах. Божа, уздыхнуў Войшалк, даруй iм усiм, хто блукае ў цемры, падкажы iм шлях да Твайго святла. I мы малой сваёй сiлай будзем Тваё слова несцi да тых, хто здольны зразумець. Ды няшмат здольных, бальшыня - авечкi бязглуздыя, iдуць туды, куды пастух гонiць. А пастух для iх - князь Мiндоўг, сам Хрыста выракся, каб сумленне за грахi не грызла. Дык нашто iсцi ад спакойнай малiтвы, чыстага свайго скiта, ад брацii ў бацькавы паганскi замак? Пахаваюць Марту i без яго.