Марк Антонин - Роздумы

2. Бог бачыць кіруючы пачатак кажнага з нас, аголенага, без матэрыяльнае абалонкі, кары, нарастаў. Бо Бог мае дачыненьне толькі да таго, што ўзьнікла і перайшло ад яго ў кіруючы пачатак, і пры тым толькі сваім розумам. Калі-б ты прызвычаіў сябе паступаць падобна, дык пазбавіўся-б ад шматлікіх клопатаў. Ці-ж ня мае шмат вольнага часу той, хто не зьвяртае ўвагі на свой цялесны вобраз, а тым болей не зварочвае свае думкі на адзеньне, жыльлё, славу і ім падобныя покрывы і прыхарошваньні?

3. Ты складаешся з трох частак: цела, жыцьцёвае сілы і духу. Зь іх першыя дзьве твае патолькі, паколькі табе даводзіцца клапаціцца аб іх, і толькі трэйцяя сапраўды належыць табе. Затым, калі ты адхілішся ад самога сябе, гэта значыць, ад твайго зразуменьня, што чыняць і кажыць іншыя, ці што рабіў і казаў ты сам, усё, што непакоіць цябе, як павіннае стацца, што не залежыць ад твайго выбару, адносячыся да ахінаючага цябе цела, ці прыроджанае яму жыцьцёвае сілы, што вонкі цябе цягне за сабою наўкол аблятаючы віхор, і такім чынам, твой дух, выключаны з асяродзьдзя, зь якім спалучыла яго доля, будзе чысты і вольны наладзіць жыцьцё па-свойму, творачы справядлівае, пагаджаючася з тым, што адбываецца, і кажучы праўду; калі, кажу я, ты аддаліш ад кіруючага пачатку тое, што да яго прыліпла, ад уздыму моцных пачуцьцяў, і тое, што адносіцца да мінулага, ці прышлага, будзеш, тады, падобны да таго, што кажа Эмпэдоклес:

"Гала ўсюды аднолькім памерам сваім ганарыцца"; гэтак будзеш і ты думаць толькі пра тое жыцьцё, якім жывеш, гэта значыць, пра сучаснае аж да сьмерці, вольна ад турботаў, годна і ў сузгоднасьці са сваім гэніем (з богам, што знаходзіцца ў табе).

4. Я часта дзіўлюся, як гэта ёсьць, што кажны чалавек любіць самога сябе болей, чымся ўсіх іншых людзей і адначасна ён меней паважае сваю ўласную апінію адносна самога сябе, чымся апінію, у дадзеным выпадку, іншых людзей. Затым, калі-б зьявіўся чалавеку бог або напоўнены мудрасьцю настаўнік і загадаў яму ня думаць і не разважаць у самым сабе пра нічога, пра што ён не апавясьціў-бы голасна, дык ніхто ня вытрываў-бы і аднаго дня. Адсюль: мы значна болей паважаем усё тое, што іншыя людзі будуць думаць пра нас, чымся нашую думку пра нас самых.

5. Як можа быць, каб багі пасьля добрага ўладжаньня ўсіх рэчаў і з дабраслаўленьнем для людзкасьці, не дагледзелі аднаго, пайменна, што некаторыя людзі і вельмі добрыя людзі, каторыя, сказалі-б мы, мелі найбольшую супольнасьць з боскасьцю, і дарогаю пабожных чынаў і рэлігійных выконваньняў былі найболей цесна зьвязаны з боскасьцю і, калі яны аднойчы памерлі, ня маюць ужо ніколі болей зноў існаваць, але маюць суцэльна зьнікнуць? Калі гэтак рэч маецца ў запраўднасьці, тады будзь пэўным, што, калі-б гэта і мела быць інакш, тады багі і ўчынілі-б інакш. Бо, калі гэта было справядлівым, дык было гэтаксама і магчымым; і, калі гэта было ў сузгоднасьці з натураю, дык натура і стварыла гэтак. Але, дзеля таго, што гэтак ня ёсьць, дык і перакананым будзь, што яно і не павінна было быць гэтакім: — бо-ж і сам ты спасьцерагаеш, што гэтакім разважаньнем ты ўваходзіш у дыскусыю з боскасьцю; але падобных рэчаў мы не павінны дыскутаваць з багамі, хіба што яны зьяўляюцца найболей добрымі і найболей справядлівымі; — і, калі гэтак рэч маецца, дык яны аніякае рэчы не дазволілі — у ўладжаньні сусьвету — быць занядбанаю несправядліва або нерацыянальна.

6. Практыкуйся нават у рэчах, якія выдаюцца табе неасягальнымі. Бо нават левая рука, якая зьяўляецца болей слабейшаю за правую, мацней трымае лейцы, чымся правая, яна загартавалася ў гэтым.

7. Падумай, у якім стане знойдуцца душа і цела чалавека, калі яго запыніць сьмерць; і падумй, як кароткім жыцьцё зьяўляецца, і пра бязьмежнасьць прасторы, і вечнасьці за і перад чалавекам; падумай пра бездапаможнасьць усяго матэрыяльнага.

8. Разглядай прычынныя пачаткі рэчаў бяз усякіх наляцеласьцяў, а ў паступках — іхныя мэты. Падумай, чым ёсьць цярпеньне і прыемнасьць, што сьмерць і што слава; аб тым, што кажны зьяўляецца сам прычынаю сваіх хваляваньяў; што адзін чалавек ня можа перашкодзіць іншаму, уважаць, што ўсё заснавана на перакананьні.

9. Карыстаючыся аснаўнымі прынцыпамі, ты павінен упадабняцца панкратыстаму, а не глядыятару. Бо трэба толькі апошняму выпусьціць з рукі меч, якім ён змагаецца, а сьмерць зараз-жа надыйдзе; тады, як у першага рукі заўсёды пры сабе, і яму не патрэбна нічога іншага, як толькі ўжываць іх.

10. Неабходна разабрацца ў свомасьцях самых рэчаў, вырозьніваючы ў іх матэрыю, прычынны пачатак і мэту.