Роберт Миңнуллин - Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

Ә инде Конституциядә каралганча, исем-фамилияләрне грамоталы итеп язу мәҗбүри булырга тиеш. Республикалар өчен генә түгел, ә бөтен Россия өчен дә. Мәсәлән, минем әнкәйнең исеме – Гөлҗәүһәр. Аны русча гына язсаң, әллә ничә вариантта мыскыл иткән кебек язылачак. Чөнки «Гөлҗәүһәр» дигән сүздәге [ә], [җ], [ө], [ү], [һ] хәрефләре рус алфавитында бөтенләй юк. Язып кара син аны рус телендә: «Голджавгар», «Гульзавгар», «Голжаухар», «Гулявгар» һ. б. Роберт дигән исемне генә ул нинди телдә язсаң да ярый. Гомумән алганда, ситуация үтә дә катлаулы, һәм аның нәрсә белән бетәсен әйтүе дә кыен. Без күбрәк үзебездә яшәүче татарлар турында гына кайгыртабыз. Читтәгеләрне югалтып бетермәбезме? Татарстан гражданлыгы шуның өчен дә кирәк түгелме соң безгә? Милләтне ирекле рәвештә язуның да минуслары җитәрлек булачак. Матбугатта ул хакта күп язылды. Әйтик, бүген үк үз милләтләрен болгар, керәшен, мишәр дип язарга ашкынып торучы татарлар җитәрлек. Себер һәм Әстерхан татарларын әйтеп тә торасы юк. Моңа да әзер булыйк. «Язылсыннар, юлларына ак җәймә!» – дип кул селтәү шулай ук егетлек түгел. Әгәр безнең тырышлык белән, башка республикаларның теләктәшлеге белән, Федерация советы һәм Дәүләт Думасы ярдәме белән яңа паспортларны без теләгәнчә үзгәртеп булса, 14 яшьлек балаларга паспортлар өләшеп өлгергән Россия Президенты тагын бер тапкыр шактый уңайсыз хәлдә калачак. Дөресрәге, үзенең тирәсендәгеләр калдырачак аны шушы хәлгә. Ләкин безнең дә мескеннәр, манкортлар буласыбыз килми. Безнең үз исемебез, үз телебез, үз республикабыз, үз Конституциябез һәм Россия белән төзелгән Шартнамәбез бар. Безгә хәзер инде, соңгы елларда җыелган, алдагы көннәрдә килеп тууы ихтимал булган проблемаларны хәл итәр өчен, яңа Шартнамә турында уйлый башларга вакыт. Безнең кемлегебез шул Шартнамәдә күренәчәк!

Әле кайчан гына зур бәхәсләр аша, шул ук вакытта зур күтәренкелек шартларында «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Закон кабул ителгән иде. Аңа да биш ел гомер узып бара. Димәк, азмы-күпме нәтиҗәләр ясарга, утырып бер уйланырга, эшләгән эшләребезгә бәя бирергә, эшләнмәгәннәренең сәбәпләрен ачыкларга вакыт һәм, әлбәттә инде, безгә кичекмәстән Законның үтәлешен тулысынча тәэмин итү чараларын булдырырга кирәк. Иң мөһиме, шактый гына эш башкарылган, мәсьәләне аңлау бар, теләгебез дә юк түгел. Безнең Дәүләт Советы әлеге Законны һәрвакыт күз уңында тота. Мәдәният һәм милли мәсьәләләр комиссиясе дә моны иң мөһим законнарның берсе дип саный.

Телле халык кына илле халык, ягъни телле халык кына үзенең дәүләтен торгыза ала. Әмма, кызганычка каршы, татар халкының дәүләт төзерлек теле әлегә юк. Дөресрәге, кайчандыр дәүләт теле булган, аннары гасырлар дәвамында типкелектә йөргән бөек телебезне яңадан дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрә алганыбыз юк. Татар теле әүвәлгечә даһи шигырьләр, җырлар язарга ярый, законнар язарга ярамый. Татар теле урамда сөйләшергә, тарткалашырга, үзара ызгышырга ярый, дипломатия телендә сөйләшергә ярамый. Татар теле шәхси хатлар язарга ярый, җитди документлар язарга ярамый. Татар теле эстрада яисә театр сәхнәләрендә яңгырый, дәүләт күләмендә уздырыла торган форумнарда яңгырый алмый. Хәтта үзебезнең Дәүләт Советында да татар теле ирекле темага сөйләшеп, зарланышып, акыллы-акыллы сораулар биреп утырырга гына ярый. Ә инде законнар кабул итә башласак, үзеннән-үзе русчага күчәбез. Чөнки без рәхәт яшәргә өйрәнгәнбез. Безгә русча уйлау, русча сөйләү, русча документлар тутыру җиңелрәк. Татарчага күчә башласаң – зур фаҗига. Шуңа күрә хәтта сессияләрдә татарча сөйләшкәннәребез дә, үзебезне милләтпәрвәр дип йөргәннәребез дә, Президентка яисә Премьер-министрга акча яки фатир сорап язганда, хатны, әлбәттә, русча язабыз. Чөнки беребез дә җүләр түгел, татарча хатның бәясен, ул хатка мөнәсәбәтне яхшы беләбез.

Дәүләт программасының шактый гына өлеше үтәлүгә дә карамастан, ни өчен ул кадәр алга китеш юк соң әле? Моның сәбәпләре, мөгаен, күптер. Аннары, тел проблемасы бер Татарстанда гынадыр дип уйласак та, бик нык ялгышабыз, һәр республиканың үз авырлыклары. Башкортстанда да, Чувашиядә дә шул ук проблемалар. Казахстан белән Украинада да тел аркасында килеп чыккан конфликтлар җитәрлек, һәркайда бәхәсләр бара. Нәрсә соң ул икетеллелек? Фәнни яктан исбат ителгәнме ул? Гомумән, ике ана теле була аламы? Аның берсе үги булмыймы? Икетеллелек практик яктан берәр җирдә хәл ителгәнме? Кайчан да булса Татарстанда рус теле дә, татар теле дә тигез дәрәҗәдә дәүләт теле була алырмы? Ягъни бездәге рус халкы, безнең кебек, ике телне дә бердәй белерме? Әллә инде татар теле татарларның үзләре өчен генә дәүләт теле булып калырмы? Шулай булганда, татар теле дәүләт теле саналырга тиеш булырмы? Күрәсез, сораулар күп, аларга кемдер җавап бирергә тиеш.