Роберт Миңнуллин - Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

Законны тормышка ашыру барыбызга да тигез кагыла. Ул бер Президентның гына, Премьер-министрның гына яисә Дәүләт Советының гына бурычы түгел. Бу бигрәк тә төрле дәрәҗәдәге җитәкче иптәшләргә карый. Моннан берничә еллар элек без бертавыштан: «Сүзлекләр юк!» – дип сөрән сала идек. Хәзер сүзлекләр чыга тора. Ләкин, ни гаҗәп, биш меңнән дә артмаган кечкенә-кечкенә тиражлы ул сүзлекләр кибетләрдә, складларда сатылмыйча ята. Югыйсә һәр министр, һәр учреждение җитәкчесе күптән инде үз хезмәткәрләрен шул сүзлекләр белән тәэмин итәргә тиеш иде бит. Алар исә һаман сыныкка сылтау табалар, акча юклыкка сылтыйлар. Әлбәттә, телләр турындагы Законны тормышка ашыру зур чыгымнар сорый. Бәлки, шуңа күрәдер республикада бары тик Дәүләт Советының гына заллары синхрон тәрҗемәгә көйләнгән. Башка дәүләт учреждениеләренең берсендә дә, шул исәптән Президент Аппараты белән Министрлар Кабинетындагы залларда да, синхрон тәрҗемә юк. Министрлыкларны әйтеп тә торасы килми. Димәк, утырышлар, киңәшмәләр, семинарлар, конференцияләр фәкать рус телендә генә алып барыла дигән сүз. Ул гына да түгел, хәтта турыдан-туры татар теленә мөнәсәбәте булган, мәдәният һәм белем бирү белән шөгыльләнгән оешмаларда да татар телен үстерү проблемалары рус телендә хәл ителә.

«Аккан суга ике тапкыр кереп булмый», – диләр. Була икән. Мин күптән түгел кызыклы да, гыйбрәтле дә документлар белән танышып чыктым. Баксаң, без яңадан бер тапкыр велосипед уйлап тапмакчы булып маташабыз икән. 20 нче елларда, ТАССР игълан ителгәннән соң ук, татар һәм рус телләре дәүләт телләре итеп игълан ителгән, татар телен тормышка ашыру буенча дәүләт күләмендә зур эшләр башкарылган. Татар телен кайгыртып, декретлар, карарлар, инструкцияләр, положениеләр кабул ителгән. Дөресен әйтергә кирәк, ул чакта әлеге мәсьәләгә җитдирәк тә, фәннирәк тә якын килгәннәр. Бер генә мисалга тукталыйк. Менә Татарстан Үзәк Башкарма комитетының өченче сессиясе материаллары. Сессиянең көн тәртибендә бер генә мәсьәлә: «О положении дела по РТЯ и перспективах». Сессия 1927 елның 12–13 мартында, ягъни моннан нәкъ 70 ел элек уздырылган. Күрәсез, бер мәсьәлә ике көн дәвамында каралган. Төп доклад белән ҮБК рәисе Шәймәрданов үзе чыгыш ясаган. Әгәр ул докладны аз гына чистартып, карап чыксаң, бүген дә сессия трибунасыннан укырлык. Шул ук бүгенге проблемалар, шул ук хәл ителмәгән мәсьәләләр. Җитмеш ел эчендә әйтерсең лә берни дә үзгәрмәгән. Гыйбрәт өчен берничә мисал китереп узам. Сессия, нигездә, рус телендә барган, шуңа күрә тәрҗемә итеп тормыйм: «Причинами замедления темпа РТЯ являются не следствие организационной стороны дела, их нужно искать глубже: а) отсутствие средств на дело РТЯ из Центра и недостаточный отпуск таковых из местного бюджета; б) пассивность и невнимательное отношение со стороны отдельных ведомств и руководителей к делу РТЯ и т. д. В части бюджета, помимо уделения должного внимания за дело РТЯ по местному бюджету, необходимо выделить определённую сумму из резервного фонда, в первую очередь на подготовку татарских работников, на издательское дело, на изготовление и приобретение пишущих машин и т.д.» Күрәсез, нәкъ бүгенге картина. Бүген дә бүленгән акча бирелми, татар китабы бүген дә мескен хәлдә. Язу машинкалары җитәрлек түгел.

Тагын бер өзек: «До сих пор у нас существовали различные кружки и курсы, где обучался ряд русских работников татарскому языку, но пока что эти курсы и кружки не давали никаких реальных результатов – работники, закончившие эти кружки, эти курсы, почти не знали ни слова по-татарски, или знали только одни ругательные слова. В дальнейшем, для создания интереса к делу изучения татарского языка, нужно провести в жизнь имеющееся наше решение, которое говорит, что лица, владеющие обоими языками, должны иметь привилегию в смысле зарплаты, в смысле повышения жалования. Например, скажем, секретарь, управляющий делами и т. д. знает два языка – он должен получать содержание несколько выше, чем товарищ, который знает только один язык. В дальнейшем мы должны провести эти мероприятия и это нужно сделать со второй половины нынешнего бюджетного года». 70 ел элек күтәрелгән әлеге мәсьәлә әле дә хәл ителмәгән. Бүген дә актуаль мәсьәлә бу. Җитәкче иптәшләр үзләренең хезмәткәрләренең ике телне дә ни дәрәҗәдә белүләре белән кызыксынырга тиешләр. Әйтик, хәзер дәүләт хезмәтендәгеләр аттестация уза. Анда хезмәткәрнең ике дәүләт телен дә белү-белмәве исәпкә алына микән? Ә бит бу – нәкъ менә телләр турындагы Законның үтәлешен сыный торган чара. Моны, һичшиксез, истә тотарга кирәктер. Ни өчен дисәң, инде бүген үк икетелле хезмәткәрләрнең кирәклеге һәм кыйммәтлерәк булулары көн кебек ачык.