Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3

Киерелеп шулай сәхнәдә йөргәндә, минем шәплекне барысы да күрәләрме икән дип аска – залга күз салуым булды – әйтәсе сүзне оныттым. Өметсезләнеп, суфлёр утырган почмакка таба чигендем. Әмма күзне залдан алып булмый иде: залда, сәхнәгә якын гына, беренче рәттә моңарчы мин күрмәгән бер кыз утыра икән. Шәһәрчә бизәнгән, шәһәрчә киенгән, керфекләрен буяган, моңарчы мин күрмәгәнчә чибәрлеккә ия үзе. Каушый калдым. Исереп киттем. Рольне чак-чак уйнап бетердем, мин чыккан саен теге кыз урынында селкенеп, кулларын-тезләрен рәтләп алган сыман иде. Хуш…

Спектакль тәмамлангач, авылның бик матур гадәте буенча «бичер уйнау» (вечер – кичә) башланды. Мин дә, горурлыктан рәхәт чигеп, егетләр-кызлар арасына төштем. Очраклы рәвештә теге кыз янына барып утырдым. Әлегә эндәшү-сөйләшү юк. Гармунчы, дыңгыр-дыңгыр татарчага әйләндереп, бер вальсны вата иде. Ирле-хатынлы укытучылардан бер-ике пар әйләнә башлады, бераздан Галя да бер кыз белән уртага кереп китте. Минем йөрәк дөп-дөп тибә, нәрсәдер эшләргә кирәк иде, әмма мин вальс (татарчага тәрҗемә ителгән булса да) әйләнә белмим һәм, шуңа газапланып, идәнгә, олтанлы итекләремә карап утыра бирдем. (Алга таба узып шуны әйтим: танцы белмәү аркасында егетлек чорында мин бик күп нәрсә югалттым. Флотта, увольнениегә чыккач, бу кимчелек минем өчен трагедиягә әйләнә иде. Өч-биш класс белемле матросларга (сугыш еллары афәте, оккупациядә калып белем ала алмаган малайлар байтак иде) мин Соболев әсәрләрен сөйлим, Горькийның «На дне» әсәреннән Сатин монологын укыйм һ.б., һ.б. Болар мине әллә кем дип беләләр. Ә менә матросский клуб яки паркка барып кергәч, шул малайлар, ленталарын җилфердәтеп, фокстрот, танго, вальс биеп җибәрәләр; мин, бәхетсез, боларга кызыгып, бер читтә ятим торам. Болар сары озын толымлы латыш кызлары белән шундый чикылдашалар, ә мин кеше түгел. «Комплекс неполноценности» дигән төшенчә ул вакытта әле популяр түгел иде, әмма мин инде шуның корбаны идем. Хәзер дә, мәҗлесләрдә тәнәфес ясап бию оештырылганда, мин читкә таям. Нишлим соң? Биергә һәм биек тау башыннан чаңгыда төшәргә гомер буе тәвәккәллек җитмәде, өйрәнә алмадым.)

– Сез нигә биемисез?

Мин айнып киттем. Зур кара күзләр, буяулы керфекләрен селкетеп, миңа карап елмаялар иде. Йомшак, дусларча елмаю. Минем борын очы тирләп алды. Секунд эчендә.

– Ә, ә-ә… Мин, көн салкын булгач, менә мондый итекләр белән килгән идем шул.

Кычкыртып ялганладым. Авыл җирендә кышын ботинка кию гомумән юк нәрсә инде ул, минем ботинкаларым да юк иде. Булса да кимәгән булыр идем, чөнки 1948 елда ботинка киеп кышын клубка килгән булсам, мине юләргә санап, иртәгесен ата-аналар балаларын укырга җибәрмәячәк иде.

– Ие, итек киеп килгәнием шул…

Кызый үзе сукномы-ниме, ниндидер резин аслы итек кигән иде. Бу инде – ботинкалы дигән сүз, һәм «мин – шәһәр кызы, син – авыл мокыты» дигән хөкем иде.

Әмма кызый андый хөкемнәрен телдән әйтмәде һәм, авыр озын керфекләреннән нурлар коеп:

– Бәлки, сез мине биергә чакырырсыз?– диде.

(Тагын бер чигенеш: Латвиянең диңгез буендагы бер паркында мин бер кызны танцыга чакырып харап булдым: авыр ботинкалы озын аякларымны чатый-ботый китереп буталып «Старинный вальс»ка әйләнгәндә, мин ул кызның капрон оеклы балтырына ботинка дагасы белән кагылып алганмын. Оркестр туктап, кызның сыңар кулыннан һәм биленнән Болконскийча гына тотып кырыйга чыгарып куйгач, теге кыз, бичара, мөлдерәтеп бер карап алды:

– Менә, – диде, – бер күзәнәге китте.

Шайтан сөягеннән өстәрәк чыннан да бер ак тап бар иде. Капрон оекның чыккан елы – 1954 ел иде.

– Капронның шул инде аның, – диде бәхетсез кыз, күз яше аша елмаеп, – ярты сәгатьтән бу күзәнәк тез башына кадәр менеп җитәчәк. Аннан югары…

Мин авыр суладым, нишлим? Күзәнәк булсам, мин дә шул юнәлештә хәрәкәт итәр идем, әмма мокытлык көчле, мин, авылча елмаеп, авызга папирос каптым.

– Нәкъ илле тәңкәгә кичә генә алган идем, – диде бәхетсез кыз. Шуннан соң мин үз гомеремдә бер генә хатын-кызны да үз теләгем белән биергә чакырмадым. (Хәзер мин боларны иркенләп язам: инде алтынчы дистәгә чыктым һәм биергә чакырылу куркынычы инде – шөкер! – бетте.)

Бәлки, сез мине биергә чакырырсыз?

…Керәнле авылының клубында бик күп мәхәббәтләр чәчәк аткандыр, бик күп матур сүзләр сөйләнгәндер, әмма шул вакыт вальста мин кичергән бәхетне берәү дә кичермәгәндер. Кызый, кайнар сулышын бәреп, мине тәмам кешелектән чыгарып, беткән көе бетсен инде дигәндәй, мондый сүзләр әйтте:

– Сез сәхнәдә искиткеч матур егет… Нигә сез студент түгел? Нигә югары белем алмыйсыз?