Kamran Məmmədov - Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr

Əcəl köhlənində hazırdır yəhər!

20

Hünərin səfası acıdır, müdam,

Odur ki, hünəri içmir bir adam,

Alçaq adamların cəhalət odu

Hünəri küləyə vermişdir tamam.

ƏVHƏDƏDDİN ƏVHƏDİ

127…-1338

Rəvayətə görə, bir məclisdə eşqbazlığı ey-ib bilənlərə Əvhədi demişdir:

– Eşqbazlığı heç də özümüzə eyib hesab etmi-rik, bu yolda bizdən əvvəlkilər də çalışmışlar, biz də çalışırıq.

***

Əvhədi səyahəti çox sevirmiş. Ömrünün çoxunu da səyahətdə keçirmişdir. Onun nə üçün səyahət etdiyini xəbər alanda şair demişdir: 21

– Səyahət kamilliyə dəlalət edir. Özün ki, bir şey bilmədiyini hiss edirsən, səfərə çıxıb bütün dünyanı gəzməlisən. Mən də elə. Bir şey bil-diyimi hiss edincəyə qədər gəzəcəyəm …

***

Doğma vətəni hədsiz məhəbbətlə sevən Əvhədi, uzun illər qürbətdə yaşamış və peşman olmuşdu. O demişdir:

– Mən kiməm?

Özü-özünə cavab vermişdir:

– Mən behiştdən qaçıb cəhənnəmə girmiş, yolunu azmış, karvandan geriyə qalmış, səbəbsiz çöllərə düşmüş, fədakarlıq və mərdlik vaxtı baca-rıqsızlıq göstərmiş bir şəxsəm.

Şair səhvini düzəltmiş, tezliklə vətəni Az-ərbaycana qayıtmışdır.

22

SEYİD İMAMƏDDİN NƏSİMİ

1369-1417

Hələb şəhərində Nəsiminin çox istədiyi şagirdlərindən biri onun qəzəlinin ucadan, avazla oxuyurmuş. Eşidənlər gəncdən:

– Bu qəzəl kimindir? – soruşduqda gənc:

– Mənim şeirimdir, – cavabını verir. Gənci tutub qətl etmək istəyəndə Nəsimi özünü hadisə

yerinə çatdırır və deyir:

– Şeir mənimdir. O gənc mənim xatirim üçün qəzəli özünə isnad vermişdir.

Gənci buraxıb Nəsimini tuturlar və dərisi-nin soyulmasına hökm verirlər. Dərisi soyulanda qanı axan şairin rəngi saralır. Onu ələ salmaq məqsədilə:

23

– Şair, bərk dayan, bəs rəngin nə üçün saralır? – deyə ondan sual etdikdə, Nəsimi qürurla cavab verir:

– Bəli, rəngim saralır. Mən əbədiyyət üfiq-lərində doğmuş eşq günəşiyəm. Günəş qürub edəndə saralar.

***

Nəsiminin edamına hökm verən ruhani demişdir:

– Bu elə məlundur ki, onun qanından bir damcı hara düşsə, kəsilib atılmalıdır.

Təsadüfən, şairin qanından bir damcı həmin ruhaninin barmağına sıçrayır. Camaat ondan barmağının kəsilməsini tələb etdikdə, o, qorxur:

– Mən söz məsəli demişəm, – deyə ya-xa-sını qurtarır. Bu zaman al-qan içində olan şairin əzəmətli səsi ucalır:

Zahidin bir barmağın kəssən, dönüb həqdən qaçar, Gör bu miskin aşiqi, sərpa soyarlar, ağrımaz.

24

CAHANŞAH HƏQİQİ OĞLU PİRBUDAQ

XV əsr

XV əsr Azərbaycan tarixində görkəmli yer tutan şair Cahanşah Həqiqinin oğlu Pirbudaq da şair olmuşdur. Pirbudağın bu gün də zərb-məsəl kimi işlədilən bir beytinin maraqlı tarixi vardır.

Pirbudaq Simnan və Tehran yolunda, susuz bir dağın döşündə bağ salmaq istəyir. Lakin ona deyirlər ki, bu yerdə su yoxdur, burada ağac əmələ

gəlib meyvə gətirməz. Pirbudaq isə cavabında deyir:

İstəmirəm heyvasını, narını,

Qoy desinlər, Pirbudağın bağı var.

25

HƏBİBİ

XV-XVI əsrlər

Həbibinin uşaqlığı Bərgüşad kəndində qu-zu otarmaqla keçirmiş.

Sultan Yaqub bir gün ova çıxanda çöldə

quzu otaran bir uşaq görür. Öz mülazimlərindən birini göndərib quzuların kimə aid olduğunu öyrənmək istəyir. Mülazim uşağın yanına gəlir və

soruşur:

– Nə yığırsan?

– Çör-çöp.

– Çör nədir, çöp nədir?

– Çör dik duranlardır, çöp yıxılanlar.

– Bu quzular kimindir?

– Qoyunların.

– Kəndinizin böyükləri kimlərdir?

– Öküzlər hamıdan böyükdür.

– Onu demirəm. Kəndə gələnləri kim qarşılayır?

26

– Sənin kimi əziz adamlar gələndə, qarşı-lamağa itlər yüyürür.

Mülazim qəzəblənib deyir:

– Ay, nə çapaydım səni!

Uşaq cavab verir:

– Atını çap, gör ki, yoldaşların getdi.

Mülazim həmin söhbəti padşaha nəql edir. Hazırcavablığı, məzəli söhbəti sevən Sultan Yaqub uşağın çox istedadlı olduğunu başa düşüb, onu saraya gətirir, təlim və tərbiyəsi ilə məşğul olur. Sonralar Həbibi görkəmli sənətkar kimi məşhurlaşır.

27

ŞAH İSMAYIL XƏTAİ

1486-1526

Xətai elm, sənət adamlarını yüksək qiy-mətləndirirdi. Belə nəql edirlər ki, 1514-cü ildə

məşhur Çaldıran müharibəsində Şah İsmayıl döyüş meydanına getməmişdən əvvəl sarayın ən məşhur xəttatı Mövlanə Şah Mahmud Nişapurini və misilsiz ustad rəssam Behzadı bir mağarada gizlətmiş və demişdir:

– Kim bilir, bəlkə müharibədə öldüm və

ya məmləkətimdə qarət və qarışıqlıq baş verdi.

Onlar niyə Sultan Səlimin əlinə əsir düşsünlər?!

Şah İsmayıl müharibədə məğlub olub geri qayıdarkən, ilk əvvəl məşhur xəttatı və misilsiz 28

rəssamı gizlətdiyi yerə gedir. Onları gizli saxla-dığı yerdə taparkən sevinir və “Allaha çox şükür!” deyir.

***

Şah İsmayılın ən çox sevdiyi şairlərdən biri Nəsimi olmuşdur. O, Nəsiminin qəhrəman-lığına, məsləkcə möhkəmliyinə heyran qalmışdır.

Onun faciəli ölümünü şair dönə-dönə yad etmiş, ölümün gözləri içinə dik baxan Həllac Mənsurun və Nəsiminin tutduğu yolu təqdir və təbliğ etmişdir:

Şah Xətai, didarə bax,

Mənsur ipin boynuma tax.

Nəsimi oldu haqla haqq,

O üzülən dərisidir.

***

Şah İsmayıl Xətaini əsrlər boyu türk-qızıl-baş xalq şairləri və Anadolu el aşıqları bir mürşid, mənəvi ata kimi qəbul etmişlər. Məclislərdə Xətai təxəllüslü şeir oxunarkən ayağa qalxar və kişilər çökərlər.

Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan xalqı içərisində şöhrətli bir dövlət xadimi, yenilməz pəh-29

ləvan, gözəl şair kimi ad qazanmışdır. Seyid Əz-im Şirvani yazır ki, şairin:

Şah Xətai seyrə çıxdı, açdı Hürrün qəbrini, Bar-ilahi, əfv qıl kim, tövbəkarəm doğrusu –

məqtəli qəzəli xanəndələr tərəfindən musiqiyə