Ştefan Svayq - Kazanova

dəyərləndirmək kimi əcaib bir hadisə ilə qarşılaşırıq. Brockhaus Yayınevi, bu günə qədər, sənətə qarşı düşməncəsinə bir münasibətdən başqa bir şey olmayan bu inadkarlığını açıqlaya biləcək məntiqə uyğun səbəbləri ictimaiyyətə bildirmək zəhmətinə belə qatlanmamışdır. Stefan S.) ancaq podaqra xəstəliyinə görə əsməcəli bir hala gəlmiş olan və burmadan deyinən bu yaşlı adam, Duksda, heç bir iş görmədən maaş aldığı vəzifəsində qaldığı zamanlarda, bir gün gələcək çal saqqallı tarixçilərin və filoloqların, XVIII əsrin ən dəyərli perqamenti halına gələn xatirələrinin üzərinə əyiləcəklərini və bütün mahiyyətini içlərinə sindirə bilmək üçün tər tökəcəklərini ağlına belə gətirə bilməzdi; və bizim sadəlövh Cakomomuz aynada özünü nə qədər bəyənirsə bəyənsin, ölümündən yüz iyirmi il sonra, bir zamanlar ona girilməsi qadağan edilmiş olan o sevimli Parisində bir “Kazanovaçılar Dərnəyi”nin qurulacağını və bu Dərnəyin, yalnız, vaxtıyla onun əlindən çıxan hər kağız parçasını, atdığı hər tarixi təsdiq etmək və bu kağız parçaları üzərində, bir zamanlar ona görə xoş bir şəkildə adı çıxmış olan qadın adlarının kim olduğunu kəşf etmək məqsədi ilə qurulacağını ona söyləsəydilər, bunu, o lənətə gəlmiş düşməni, eşikağası Feltkirchnerin axmaq bir zarafatı olaraq görərdi.

Belə olan halda, bu özünü bəyənmiş adamın, bir gün gəlib də

12

bu dərəcədə məşhur olacağını öncədən hiss etməməsini, dolayısıyla əxlaqi qayğılara qapılmamasını, anlatdığı şeyləri bəzəyib düzəməyə çalışmamasını və psixoloji təhlillərə özünü qaptırmamasını xoşbəxt bir təsadüf olaraq görək; çünki ancaq müəyyən bir məqsədlə hərəkət etməyən bir insan, beləsinə

qayğısız bir səmimiyyətə çata bilər və yalnız ibtidai və təbii şeylərdə rastlana bilən bir özəlliyə sahib ola bilər. Bu yaşlı qumarbaz, Duksda, çalışma masasına hər zaman olduğu kimi tənbəl-təmbəl yaxınlaşır – bura onun son oyun masasıdır – və son kozırını oynayaraq xatirələrini taleyin üzünə çırpır: Sonra, başqa bir dünyaya çağrıldığı üçün, bu sıçrayışının nəticəsini görməyə

vaxt qalmadan, qalxır yerindən.

Ancaq, necə fövqəladə bir şey! Ölümsüzlük içərisində

cingildəyən də yalnız elə bu son sıçrayışı olur: Duksdakı o köhnə

kitabxanaçı, artıq kimsənin onu qova bilməyəcəyi bir şəkildə əks mövqedə olduğu Volterin və başqa böyük şairlərin yanında, ölümsüzlük ölkəsinə yerləşir; onun haqqında yazılmış hələ bir yığın kitab olacaq orada, çünki ölümünün üzərindən bütöv bir yüz il keçib getdiyi halda hələ də həyatını anlaya bilmiş deyilik: Bu tükənməz material, yazarlarımıza, durmadan, onun portretini yenidən çəkmək istəyini verməkdədir.

Bəli, bu yaşlı commediante in fortuna , taleyinin bu bənzərsiz aktyoru oyunu qazanmışdır və bu həqiqətə qarşı hər cür etiraz, hər cür təmtəraqlı söz boşunadır. Sayqı duyduğumuz bu dostumuzu, əxlaq qaydalarına əhəmiyyət vermədiyi və bu məsələdə ciddi davranmadığı üçün xor görə bilərlər; tarixçi olaraq onun söylədiyinin tərsini müdafiə edə bilərlər və sənətçi olaraq onu inkar edə bilərlər.

Edə bilməyəcəkləri bir tək şey var: Onu yenidən öldürə

bilməzlər, çünkü bütün şairlərə və bütün filosoflara rəğmən, 13

dünya o zamandan bu yana onun həyatından daha maraqlı bir roman ortaya qoyamadığı kimi, onunki qədər canlı və fövqəladə

bir portret də yaratamamışdır.

KAZANOVANIN GƏNCLİK PORTRETİ

– Nə qədər yaraşıqlı bir kişi olduğunuzu bilirsinizmi?

( 1764-cü ildə San-Susinin bağçasında Böyük Fridrixin birdən-birə dayanıb ona baxaraq söylədiyi sözlər)

Kiçik paytaxtlardan birinin teatrındayıq: Müğənni xanım söylədiyi ariyanı qorxmadan yüksələn incə bir səslə təzəcə

bitirmiş; birdən-birə boşalan bir leysan kimi, salonu alqış

yağmuru bürümüşdü; ancaq indi ağır bir templə davam edən səhnədəki danışıqlar zamanı ümumi maraq və diqqət zəifləmişdi; gənc lovğa cənablar lojaları gözdən keçirirdilər; xanımlar durbinləriylə oynayır, gümüş qaşıqlarla ləzzətli tortlarını yeyirdilər və portağal rəngində likörlü şərbətlər içirdilər;

bu

əsnada

səhnədə

Arlekin,

fır-fır

fırlanan

Kolumbinenin ətrafında güldürücü pantomimlərini sərgiləyirdi tamaşaçılara, ancaq boş yerə özlərini həlak edirdilər!

Birdən-birə baxışlar, maraqla bir əcnəbiyə çevrilir: Rahat və

arxayın bir şəkildə, zərif görünüşlü bir cənaba yaraşan tam bir sərbəstlik və laqeydliklə, heç kimsənin tanımadığı bir cənab, orkestr çalmağa başladıqdan sonra girir içəriyə. Güclü bədəninin ətrafında, sanki bir halə kimi, zənginliyin parıltısı var; zərif güləbətin işləmələrlə bəzənmiş bir brokart jiletin üzərini qıvrımlarla saran kül rəngli parlaq mahuddan bir kostyum geymiş;

bahalı

krujevalar,

Brüssel

tipi

bir

yaxalığın

14

düymələrindən başlayaraq ipək corablara qədər, bir qala qiyafətinin ciddi görüntüsünü sərgiləyir.

Əlində sərbəst tutduğu bəyaz tüklü bir mərasim şapkası var; bu əsilzadə əcnəbidən xəfif və xoş bir gülab ya da son moda bir krem qoxusu yayılır ətrafa və indi o, ilk sıradakı kreslolardan birində rahatca yerləşir, kürəyini kreslonun arxasına dayayır, üzüklərlə dolu əlini, qürurlu bir şəkildə, ingilis dəmirindən düzəlmiş qılıncın üzərinə qoyub. Hamıda maraq oyandırdığının fərqində deyilmiş kimi, qızıl sağanaqlı gözlüyünü qaldırır və

saxta bir laqeydliklə lojaları gözdən keçirir. Lakin, artıq indidən, bütün kreslolarda və bütün sıralarda, kiçik şəhərin maraq duyğusu oyanmış və pıçıltılar başlamışdır: Bir şahzadəmi, zəngin bir səyyahmı? Başlar bir-birinə yaxınlaşır, sayqı dolu bir pıçıltıyla, əcnəbinin sinəsində sallanan tünd qırmızı bir lentin ucundakı almazlarla örtülü bir medalyondan söz açırlar (elə

parlaq daşlarla bəzənib ki, kimsə bunun bir ovuc böyürtkəndən daha bahalı olmayan adi, uzuc bir nişan olduğunu başa düşmür).

Səhnədəki musiqiçilər onlara göstərilən marağın azaldığını o saat hiss edirlər; söhbətlər daha maraqsız bir hal alır, çünki skripkanın və violanın arxasınca rəqqaslar da kulislərə qaçırlar, biri-birlərindən – Əcəba, bizə karlı bir gecə keçirdəcək çox zəngin bir hersoqmu? – deyə soruşaraq onu diqqətlə süzürlər.

Ancaq salonda olan yüzlərcə tamaşaçı, hələ bu əcnəbinin sirrini öyrənməmiş, kim olduğunu kəşf etməmiş, lojalardakı qadınlar, həyəcandan çaşqına dönmüş halda, başqa bir şeyi müşahidə edirlər. Bu adam nə qədər yaraşıqlıdır! Nə qədər gözəl və erkəkcəsinə bir görünüşü var! Boylu-buxunlu, enlikürək; dolğun və əzələli əlləri var; qamətli və kişiyana möhkəm görünüşündə qadınsayağı heç bir iz yoxdur; indi orada ayaq üstə

durub, boynunu bir az önə əymiş, eynilə hücuma keçmədəyə

15

hazırlaşan bir buğaya bənzəyir. Yandan baxıldığı zaman bu üz, bir Roma medalyonunu xatırladır, hər cizgi qumral başın mis zəmini üzərinə metallik bir açıqlıqla işlənmiş kimidir sanki. Zərif bir hərəkətlə alnını yuxarı doğru qaldırır. Xəfifcə dalğalı şabalıd rəngi saçların arasından birdən-birə ortaya çıxan belə bir alnı görsəydi, bütün şairlər heyran qalardı; burnu bir qarmaq kimi çıxıntılı, güclü sümüklərdən yaranmış çənəsi də qabarıq idi; və