Beləcə, qazandığı şan və şöhrətin, öncə insanı tədirgin edən sirri, ən inandırıcı şəkildə işığa çıxmış olur; çünki Kazanovanın dühasını göstərən şey həyatını danışmaq və yazmaq forması deyil, yaşama formasıdır. Yaşamaq, bu zövq düşkünü sənətçinin həm atelyesi, həm də ilk maddəsi və formasıdır; və o, yazarların çox zaman nəsr ya da şeir yazmaq üçün istifadə etdikləri yaradıcı atəşin hamısını, özünün bu gerçək və orijinal sənət əsərinə
vermək üçün xərcləmişdir; bu əsərin gerçəkləşməsinin hər anına, hələlik dumanlı olan hər cür imkanına mümkün olduğu qədər dramatik bir görünüş verməyə ehtiraslı bir şəkildə qərar verərək, yaradıcı gücünün hamısını bu məqsədlə işlətmişdir. Bir başqasının icad etmək zorunda qaldığı şeyi, o öz nəfəsi ilə hiss etmişdir; başqa birinin beynində planlamış olduğu şeyi, o, isti və
şəhvətli bədəniylə gerçəkləşdirmişdir; buna görə də, burada, qələmin və xəyal gücünün, reallığı sonradan süsləməsinə gərək yoxdur: forma baxımından tam anlamıyla dramatik olan belə bir həyatın içərisində hər hansı bir anı təsvir etməsi yetərlidir. Öz zamanının heç bir yazarı (o gündən bu yana, bəlkə də Balzakdan başqa, demək olar ki, heç bir yazar) Kazanovanın həqiqətən 8
yaşadığı qədər fərqli olaylar və durumlar icad edə bilməmişdir; və yüz illik bir müddət içərisində belə bu dərəcə cürətli enişlər və
çıxışlarla axıb gedən gerçək bir həyat da yoxdur.
Mənəvi siması və ya savadının dərinliyi baxımından deyil, yaşanmış hadisələr baxımından onun bioqrafiyasını, misal üçün Goethenin, Jan-Jak Russonun və ya başqa çağdaşlarının bioqrafiyalarıyla qarşılaşdırmağa çalışaq: yaradıcı bir iradənin hökmranlığı altında, müəyyən bir qayəyə yönəldilmiş olan bu həyat hekayələri, Kazanovanın bir dağ çayı kimi köpüklənib axan və onun kimi özünü təbii axara buraxan ömrünün yanında -
paltar dəyişdirirmiş kimi, ölkə, şəhər, peşə, çevrə və qadın dəyişdirən, hər yerə tez alışan və hər yerdə gözlənilməz fərqli hadisələrlə qarşılaşan bu macərapərəstin ömrünün yanında – bizə
nə qədər məhdud, olaylar baxımından nə qədər qısır, məkan baxımından nə qədər dar və sosial çevrə baxımından nə qədər kiçik gəlir! Kazanovanın ədəbiyyat sahəsində naşı olması kimi onlar da zövq sahəsində naşıdırlar. Gerçəkdən də, fikir adamının faciəsi bundadır: həyatı mümkün olan genişlikdə və şəhvəti ilə
birlikdə tanımaq üçün yaradıldığı və bunu etməkdən ötrü alışıb yandığı halda, yenə də işinə, vəzifəsinə bağlı qalmaq, işinin köləsi olmaq, özü üçün qoyduğu öhdəliklərə boyun əymək, sistemin və dünyanın dustağı olmaq zorundadır.
Əsl sənət adamları, həyatının böyük bir hissəsini tənhalıq içərisində və özüylə yaradıcılıq prosesi arasındakı dueldə keçirir; həyatın arzu edilən müxtəlifliyini dadmaq, sənət adamı üçün, ancaq yaradıcılığın aynası içərisində mümkündür. Yalnız yaşamaq üçün yaşayan, yaradıcı olmayan, zövq almaqla kifayətlənən bir insan hür ola bilər və kefi istədiyi kimi yaşaya 9
bilər. Öz qarşısında bir çox vəzifələr qoyan bir insan, gözəl macəraların yanından keçib gedər: Bir sənətçi çox vaxt yaşamaq fürsətini qaçırdığı şeyləri təsvir edər.
Sənət adamının etdiyinin tam əksini edərək özlərini sorğu-sualsız bir şəkildə zövqün ixtiyarına buraxanlara gəlincə, onlarda da həyatlarının müxtəlif olayları üzərində uzun-uzun işləyib onlara bir şəkil vermə gücü yoxdur. Özlərini yaşadıqları anın içərisində itirərlər və beləcə bu an bütün o biri insanlar üçün yox olub gedər; halbuki sənətçi ən kiçik şeyi belə əbədiləşdirməyi bilər. Buna görə də, bu iki tip insanın qayələri verimli bir şəkildə
bir-birini tamamlayacaq yerdə, bir-birindən uzaqlaşmaqdadır: Birinin şərabı yoxdur, o birinin isə qədəhi. Açıla bilməyən bir düyündür bu: Hərəkət və zövq adamlarının bütün şairlərdən daha çox söyləyəcək şeyləri, yaşanmış təcrübələri vardır, ancaq danışmağı və ya yazmağı bacarmazlar. Bunun müqabilində, yaradıcılar da uydurmaq, icad etmək zorundadırlar, çünkü bir hekayə mövzusu ola biləcək yaşanmış təcrübələri çox zaman yetərli deyildir. Şairlərin maraq doğuracaq bir həyat hekayəsi olması seyrək olaraq göründüyü kimi, gerçəkdən təsirli bir həyat hekayəsinə sahib olan insanların onu yaza bilməsi də nadirən görünür.
Bax, Kazanovanın demək olar ki tayı-bərabəri olmayan, bənzərinə heç rast gəlinməyən, qeyri-adi başarısı buradan irəli gəlir: İlk dəfə olmaq üzərə, bir zövq və keyf adamı, hər anın sonuna qədər dadını çıxarmasını bilən, üstəlik taleyin ona ağlasığmaz macəralar bağışladığı, şeytani bir yaddaşı olan və
xarakter baxımından ən kiçik bir vicdani narahatlıq duymayan bir adam, qeyri-adi olan həyatını yazmağı başara bilmişdir, həm də əxlaqi məsələlərə görə hər hansı bir dəyişiklik etmədən, mətnə
10
qafiyələrlə şirinlik qatmadan, fəlsəfəylə bəzək-düzək vurmadan, obyektiv bir şəkildə, olduğu kimi yaza bilmişdir həyatını: Azartlı, təhlükəli, dəlilik və gicbəsərliklə dolu, əyləncəli, bayağı, abırsız və sayqısız, ancaq hər zaman güc və enerjiylə və gözlənilməz şeylərlə dolu olaraq… Ayrıca, bunu, ədəbiyyat ehtirasıyla ya da doqmatik bir lovğalıq duyğusu ilə, peşmanlıq və ya özünü göstərməyə dönüşən bir növbəti etirafla deyil, nəşəylə, keyflə, qeyd-şərtsiz bir şəkildə etmişdir: eynilə bir meyxanədə, ağzında piposuyla bir masa başında oturan və tərəfsız bir şəkildə onu dinləyənlərə duzlu, hətta bibərli bir macəra ziyafəti verən qocaman bir yaşlı əsgər kimi.
Burada danışan, qüdrətli bir yaradıcı və ya xəyalpərəst deyil, bütün şairlərin ustası olan həyatdır, – bənzərsiz ilham qaynağının mümkün ola biləcək zənginliyi və inanılmaz dərəcədə güclü qanadları olan həyatın özü. Kazanovaya gəlincə, sənət adamından gözlənən ən bəsit şərti yerinə yetirməkdən başqa bir şey etmir: İnanılması mümkün olan şeyləri inanılır hala gətirmək.
Bunu gerçəkləşdirə bilmək üçün, fransız dilini pis bilməsinə
baxmayaraq, sənəti də, gücü də yetərlidir. (Not etməyi sevmirəm, yazılı bir dartışmaya girməyi isə heç sevmirəm. Amma dürüst olmaq
qayğısı
ilə,
bir
məsələni
diqqətə
çatdırmaq
məcburiyyətindəyəm: Kazanovanın nəsrinin sənət dəyərini dəqiq müəyyən
etməkdən
ötrü
etibarlı
bir
təməldən,
yəni
“Xatirələr”inin orijinal mətnindən bu gün hələ də məhrumuq.
Bizim bildiyimiz, təəssüf ki, orijinal əlyazma nüsxəyə sahib olanların, F.A. Brockhaus Yayınevi sahiblərinin, heç bir təminat göstərmədən, keyfi bir şəkildə, yüz il öncə bir Fransız professoruna gördürdükləri bir tərtibatdır. Artıq heç olmazsa elm adamlarına, Kazanovanın gerçək mətninə bir göz atma iznini verməkdən daha təbii nə ola bilər? Və şübhəsiz, bütün ölkələrin 11
alimləri və müxtəlif akademiyaların üzvləri belə bir iznin verilməsini şiddətlə dəstəkləməkdədirlər. Məsələ burasındadır ki, Brockhausa qarşı tanrıların savaş açmasının belə faydası ola bilməz: sahiblərinin kaprizləri və inadkarlığı üzündən orijinal mətn firmanın seyfində kilidli olaraq gözlərdən uzaq tutulmaqdadır; bunun üçün və yalnızca bu özbaşına davranışa görə, dünya ədəbiyyatının ən maraqlı əsərlərindən birini, ancaq kobud bir şəkildə başqasının danışdığını oxumaq və
Читать дальше