Stanisław Lem: Głos Pana

W matematyce szukałem tego, co było cenne w dzieciństwie, wielości światów, zrywającej łączność z narzuconym, tak lekko, jakby wyzbyty był owej siły, również w nas samych tkwiącej, a tylko dostatecznie skrytej, abyśmy mogli zapominać o jej obecności. Lecz potem, jak każdy matematyk, przekonywałem się ze zdumieniem, jak wstrząsająco nieoczekiwana i niewiarygodnie wszechstronna jest owa działalność podobna zrazu do zabawy. Wchodzi się w nią z dumą, jawnie i wyraźnie odcinając myśl od świata, postanowieniami arbitralnymi, dorównującymi apodyktycznością – kreacji, dokonuje się zamknięcia definicyjnego, które ma nas odseparować od owego kłębowiska, w jakim przychodzi żyć. I oto ta odmowa, to najradykalniejsze zerwanie doprowadza nas właśnie do rdzenia zjawisk i ucieczka okazuje się zdobyciem, dezercja – zrozumieniem, a zerwanie – pojednaniem. Lecz zarazem jest dokonaniem odkrycia, że ucieczka była pozorna, skoro powracamy do tego, przed czym usiłowaliśmy umknąć. Wróg przepoczwarza się w sojusznika, dostępujemy oczyszczenia, w którym świat daje nam poznać, milcząco, że tylko nim możemy go przezwyciężyć. Tak strach zostaje uśmierzony obracając się w zachwyt, w owym szczególnym azylu, którego skrajne wnętrzności są właśnie stykiem z powierzchnią jedynego świata.

Matematyka nigdy nie objawia w tym stopniu człowieka, nie wyraża go tak, jak dowolna inna praca ludzka: stopień unicestwienia własnej cielesności, jaki w niej się zdobywa, nieporównywalny jest z niczym. Zainteresowanych tymi słowami odsyłam do moich prac. Tu mogę powiedzieć tylko, że świat porządki swoje wstrzyknął w język ludzki, ledwie ów język zaczął powstawać; matematyka śpi w każdej mowie i jest do odnalezienia tylko, lecz nie do wymyślenia.

To, co w niej jest koroną, nie daje się odciąć od tego, co jest korzeniem; powstaje ona bowiem nie w ciągu trzystu czy ośmiuset lat cywilizacyjnej historii, lecz w tysiącleciach językowej ewolucji: na polu starć człowieka ze środowiskiem, z międzyludzia i z międzyrzecza. Język tak samo jest mądrzejszy od umysłu każdego z nas, jak mądrzejsze jest od rozeznania każdej jednostki jej ciało, samowiednie wszechstronne w nurcie życiowego procesu. Schedy obu ewolucji, żywej materii i materii informacyjnej mowy, jeszcześmy nie wyczerpali, a już roimy sny o przekroczeniu granic obojga. Słowa te mogą być lichym filozofowaniem, lecz już nim nie są moje dowody na językową genezę matematycznych pojęć, czyli na to, że ani z przeliczalności rzeczy, ani z bystrości rozumu te pojęcia nie powstały.

Powody, dla których zostałem matematykiem, na pewno są złożone, a jednym z głównych jest umiejętność, bez której tyleż bym zdziałał w moim fachu, ile w lekkoatletyce garbus, kandydat na rekordzistę. Nie wiem, czy te powody, które charakteru, a nie umiejętności dotyczą, grały rolę w historii, jaką zamierzam opowiedzieć – ale nie mogę takiej ewentualności wykluczyć, gdyż kaliber samej sprawy jest taki, że przy nim ani naturalny wstyd, ani duma liczyć się nie mogą.

Zazwyczaj pamiętnikarze posuwają jak najdalej szczerość wypowiedzi, kiedy sądzą, że to, co mogą wyjawić o sobie, jest niezmiernie ważne. Ja, odwrotnie, przesłanką szczerości czynię całkowitą nieistotność mojej osoby, to jest do wylewności, zasadniczo nieznośnej, zmusza mnie jedynie brak rozeznania, gdzie kończy się kaprys statystycznej kompozycji osobowościowej, a gdzie się zaczyna reguła gatunku.

W rozmaitych dziedzinach można zdobywać wiedzę realną oraz taką tylko, która nas komfortuje duchowo, przy czym obie wcale nie muszą się z sobą pokrywać. Rozróżnienie tych dwu rodzajów wiedzy jest w antropologii na granicy niemożliwości. Jeśli niczego tak nie znamy, jak samych siebie, to dlatego zapewne, ponieważ nieustannie ponawiamy żądanie wiedzy nie istniejącej jako informacji o tym, co utworzyło człowieka, a z góry wykluczamy, nie, zdając sobie z tego sprawy, ewentualność połączenia najbardziej byle jakich trafów z najdogłębniejszą koniecznością.

Opracowałem kiedyś program dla eksperymentu jednego z moich przyjaciół, eksperyment ten polegał na wymodelowaniu w środowisku maszyny cyfrowej – rodziny istot neutralnych, czyli takich homeostatów, co miały owo środowisko poznawać, nie posiadając wyjściowo żadnych cech „emocjonalnych” ani „etycznych”. Istoty owe rozmnażały się – tylko w maszynie, rzecz oczywista, więc jako to, co laik nazwałby pewną formą „rachunków” – i po kilkudziesięciu „pokoleniach” wciąż od nowa pojawiała się we wszystkich „egzemplarzach” cecha zupełnie dla nas niezrozumiała, swego rodzaju odpowiednik „agresywności”. Po niezmiernie mozolnych a daremnych obliczeniach sprawdzających mój zrozpaczony przyjaciel zaczął wreszcie – właśnie już z rozpaczy tylko – badać najbardziej nieistotne okoliczności doświadczenia i wówczas okazało się, że pewien przekaźnik reagował na zmiany wilgotności powietrza, które stawały się nie rozpoznanym producentem odchylenia.

Trudno mi nie myśleć o tym eksperymencie, gdy to piszę, bo czy nie mogło być tak, że rozwój socjalny wyniósł nas ze zwierzęcego królestwa krzywą wykładniczą – zasadniczo do tego wzlotu nie przygotowanych? Reakcja socjalizacji rozpoczęła się, zaledwie ludzkie atomy wykazały pierwszą szczepliwość. Atomy te były materiałem prefabrykowanym tylko biologicznie, gotowym do spełnienia typowo biologicznych kryteriów, a ów ruch, owo pchnięcie w górę wyrwało nas i uniosło w przestrzeń cywilizacyjną. Czy taki start mógł nie zadzierzgnąć na biologicznym materiale – przypadkowych zbieżności, niczym sonda, która, wycelowana w morskie dno, podejmuje z niego uchwytem oprócz tego, na co była skierowana, akcydentalne szczątki i rupiecie? Przypominam wilgotniejący przekaźnik niezawodnej maszyny cyfrowej. Dlaczego właściwie ów proces, który nas spowodował, miał być pod jakimkolwiek względem – doskonały? A jednak nie ważymy się ani my, ani nasi filozofowie, na myśl, że ostateczność i jedyność bytowania gatunku wcale nie implikuje perfekcji, co miałaby patronować jego powstaniu – tak samo, jak nieobecna jest taka perfekcja u kolebki każdego osobnika.

Jest rzeczą wielce ciekawą, że znamiona naszej niedoskonałości, jako przedstawicieli gatunku, nie zostały nigdy, przez żadną wiarę, uznane za to, czym po prostu są, a więc za rezultaty działań zawodnych, ale na odwrót, praktycznie wszystkie religie schodzą się w przeświadczeniu, iż niedoskonałość człowieka jest rezultatem starcia demiurgicznego dwu perfekcji antagonistycznych, które nawzajem sobie szkodziły. Doskonałość jasna zderzyła się z ciemną i powstał człowiek: tak głosi ich formuła. Koncepcja moja brzmi wulgarnie tylko wówczas, jeśli jest fałszywa – a tego, czy taka jest, nie wiemy. Wspomniany mój przyjaciel przeformułował ją karykaturalnie, mówiąc, że podług Hogartha ludzkość jest garbusem, który, dla niewiedzy o tym, że można garbatym nie być, od tysięcy lat poszukuje znamion wyższej konieczności w swoim garbie, ponieważ gotów jest na każdą wersję oprócz takiej, że kalectwo to jest przypadkowe po prostu, że nikt go nim z rozmysłu wyższego nie obdarzył, że ono najzupełniej niczemu nie służy, bo tak właśnie ustaliły rzecz skręty i uchyłki antropogenezy.

Miałem jednak mówić o sobie, a nie o gatunku. Nie wiem, skąd wzięła się we mnie i co ją sprawiło, ale, jeszcze teraz, po tylu latach, mogę odnaleźć w sobie złość niepostarzałą, bo energie najprymitywniejszej odruchowości nigdy się nie starzeją. Czyżbym skandalizował? Przez kilkadziesiąt lat działałem jako kolumna rektyfikacyjna, wytwarzając destylat, na który złożył się stos moich prac oraz spowodowanych tymi pracami – hagiografii. Jeśli powiadacie, że nic was nie obchodzą wnętrzności aparatury, które niepotrzebnie wywlekam na światło, zważcie, że ja, w czystości pokarmu, jakim was raczyłem, widzę trwałe znaki wszystkich moich sekretów.