Anthony Burgess - Mechaniczna pomarancza

Warto policzyć: ileż to niedołęstwa lub niszczycielskiej złośliwości musi w Polsce ominąć na swej drodze do czytelników atrakcyjna, odkrywcza, ważna i do tego niezwykle dochodowa książka.

Po drodze zaś napisałem jeszcze według Mechanicznej pomarańczy libretto musicalu i wygasły rozmowy z teatrem Studio, który chciał w roli śpiewających łotrzyków obsadzić znany z ekscesów zespół estradowy Lady Punk.

Czy doczekamy się tego spektaklu?

To się okaże. W międzyczasie sam Burgess napisał dramat muzyczny według swej powieści. Wystawiła go w Londynie na przełomie 1990 roku słynna Royal Shakespeare Company szukając wyjścia z nękającego ją kryzysu tyleż artystycznego, co i finansowego: ale bez powodzenia. Krytyka i publiczność stwierdziły to samo: że sceniczna brutalność okazuje się umowna, mdła i nijaka wobec tej z życia i z filmu. Że muzyka, którą skomponowali Bono i The Edge obficie sięgając do Beethovena, nie nadrobiła braku formuły artystycznej i wynikł z tego ani naturalizm, ani balet muzyczny, tylko jakiś fałszywy zlepek obojga.

Do tych przygód Mechanicznej pomarańczy chętnie dodałbym sporo cytatów i cudzych refleksji. Niemiecki tygodnik „Stern” arcytrafnie podsumował problem Alexa i jemu podobnych w określeniu: die Spießbürger mit langem Haar. Niezupełnie o to szło w Mechanicznej pomarańczy albo nie tylko. Jednak pojęcie długowłosych filistrów ukazuje rzecz chyba w najważniejszej perspektywie.

Nikt zaś nie trafił celniej w istotę problemu we wszystkich jego aspektach, moralnym, społecznym i politycznym, niż Gershon Legman w broszurze The Fake Revolt (1967, Lipna rewolta). Chciałoby się ją przytoczyć w całości. Ze względu na rozmiar 32 stron nie byłoby to nawet niemożliwe.

A na razie popatrzmy na sprawę z dalszej perspektywy. Niech nam pomoże ta scena z Trylogii malajskiej:

Upijają się we trzech, każdy z nich zna dwa języki i nie ma żadnego języka znanego wszystkim trzem. Co kto powie, to drugi tłumaczy trzeciemu. Wtem złajdaczonemu nauczycielowi odbija się T.S. Eliotem i cytuje z Ziemi jałowej sanskryckie: Datta. Dayadhvam, Damyata, Shantih shanlih siiantih. Nie rozumiejący kretyn porucznik tłumaczy to na język urdu swemu Gurkhowi. Tamten kiwa obojętnie głową i mówi: Wiem. To jest to, co powiedział grom.

Robert Stiller