Франтишек Олехнович - У капцюрох ГПУ

Апрача тэатру было й кiно — пару разоў на тыдзень. Найцiкавейшы быў у кiно сэанс у 1928 годзе, калi мы пабачылi на экране «самiх сябе».

Памятаю, як рабiлiся здымкi да гэтага фiльму.

Перад нашай ротай быў садочак, у якiм улетку прабавалi красаваць нейкiя рахiтычныя кветкi. У садку стаяла драўляная каплiца, аберненая ў чытальню часопiсаў.

Вось раз — на вялiкi наш дзiў — пачулiся ў садочку гукi нашае вастрожнае аркестры. Камандант абходзiў нашыя камары, выбiраў спасярод нас тых, якiя вонкава выглядалi больш прыстойна, i пасылаў у садок. Тамака былi расстаўленыя сталы, за якiмi сядзелi вязьнi, гуляючы ў шахматы або пераглядаючы часапiсы. Нагналi сюды таксама й жанок iз «женроты» i дазволiлi iм сядзець разам iз мужчынамi…

А воддаль стаяў маханiк з апаратам i накручваў фiльм. Ведама, палажэньне было такое нязвычайнае, што сьмеху й жартам ня было меры й фiльм удаўся, як мае быць: даў абраз салавецкае радасьцi…

Пасьля мы аглядалi свае радасныя твары, бачылi, як ахвоча выходзiм на работу, як вясёла працуем, як адпачываем пасьля працы, займаючыся «культурнымi гульнямi»…

Фiльм свайго дасягнуў: разыйшоўся па СССР. Мацi мая пiсала зь Менску:

«Я бачыла ў кiно вашае жыцьцё на Салаўкох. Значна супакоiлася. Бачу, што там ня гэтак блага, як я думала…»

Я пэўне-ж адказау ёй, што мне вельмi добра, бо iнакш цэнзура не прапусьцiла-б лiста.

Вялiкую асалоду ў жыцьцi вязьня дае бiблiятэка.

Бiблiятэка на Салаўкох была вельмi багатая: былi ў нас кнiгi бадай ува ўсiх галоўнейшых эўрапейскiх мовах. Калi спасярод расейскiх кнiг западозраныя зь iдэялёгiчнага боку творы пасьля кажнае «чысткi» нiстожылiся, дык кнiг у чужых мовах нiхто не правяраў. Дык вось i сустракалiся тут гэткiя дзiвосы: сярод французкiх кнiг я знайшоў нейкую старую дыдактычную аповесьць для дзяцей, у якой была праведзена гэткая думка: памятайце, дзеткi, што сумленныя людзi бываюць ня толькi сярод маркiзаў, здараецца часам, што сумленнымi бываюць i людзi бедныя…

Быў тут i музэй, якi складаўся з трох аддзелаў: прыродаведнага, у якiм былi сабраныя мёртвыя экспанаты салавецкае флёры й фаўны; прамысловага — з выстаўленымi ўзорамi вырабаў тутэйшага промыслу й рамяства (гарбарнi, сьлясарнi, ганчарнi, сталярнi i да г. п.), аддзелу гiстарычнага, дзе былi сабраныя iконы, узятыя з цэркваў, некаторыя зь iх вялiкае мастацкае вартасьцi, тонкае работы крыжы рознага кшталту й вагi, зялезныя ланцугi з крыжам на канцы («вериги»), якiя насiлi манахi дзеля пакуты цела, i iншыя памяткi з старога манастыра. Але найцiкавейшыя экспанаты — гэта былi старыя рэлiквii — «мощи» сьвятых Засiмы й Савацiя, закладнiкаў салавецкага манастыра, замкнёныя ў шкляных скрынях.

Аглядаць музэй дазвалялася толькi групамi пад кiраўнiцтвам узгадавальнiка або каманданта роты. Тлумачэньнi даваў спэцыяльна вызначаны музэйны павадыр… Гiстарычны аддзел паказвалi вельмi павярхоўна, насьпех, a тлумачэньнi давалiся ў духу антырэлiгiйным.

Нейкi час я выконваў абавязкi музэйнага стоража. Мая праца была нескладаная. Я прахаджаўся музэйнымi калiдорамi, а часам выстойваў пад дзьвярыма, пiльнуючы, каб «сацыяльна блiзкiя» не павыкрадвалi экспанатаў.

Бадай штодня, калi я выходзiў на музэйны ганачак, падыходзiў да мяне пакорна нейкi селянiн з-пад Тулы (б. «кулак») сярэдняга веку й прасiў дазволу памалiцца,

Я ўважлiва разглядаўся ўва ўсе бакi i, пераканаўшыся, што нiхто ня бачыць майго службовага праступку, вёў «кулака» ў гiстарычны аддзел. Тут — паводле праваслаўнага звычаю — ён, хрысьцячыся, «адбiваў паклоны», а пасьля падыходзiў да трунаў сьвятых i малiўся…

Па твары ягоным плылi сьлёзы.

У 1933 годзе ў музэi была праведзеная рэарганiзацыя. Гiстарычны аддзел зачынiлi.

У салавецкiм лягеры вялiкая ўвага надавалася фiзычным практыкаваньням. Была ў нас адмысловая спартовая плошча, дзе ўлетку адбывалiся розныя гульнi, а ўзiмку была зроблена коўзанка. Апрача таго, узiмку езьдзiлi на iртах (лыжах) i на саначках.

Гожа адзначыць, што ўсе гэтыя вiды спорту былi прыступныя для ўсiх, апрача, ведама, тых, што сядзелi ў iзалятары або «запретных» ротах, а патрэбныя прылады былi скарбовыя.

Аднак карыстацца iмi iндывiдуальна нельга было, а толькi калектыўна, пад наглядам каманданта роты або «воспитателя».

Адмiнiстрацыя дзелiць вязьняў на дзьве катэгорыi: «каэраў» i «сацыяльна блiзкiх». Два розныя сьветы, дзьве псыхiкi, дзьве этыкi.