Ağa oğlu - Solovkidə gördüklərim

Öncə “Solovkidə gördüklərim”in müəllifi B.E.Ağa oğlunun şəxsiyyəti ilə maraqlandım. Axtarışım bir nəticə vermədi. Oxuduğum qaynaqlarda Solovkidə həbsdə olmuş yazıçı, jurnalist və ictimai-siyasi xadimlər sırasında B.E.Ağa oğlu imzasıyla yazıb-yaradana rast gəlmədim.

Solovki haqqında oxuduqlarım isə bişkin bir qələmin məhsulu, yetkin və mübariz bir siyasi xadimin xatirələridir. Mühacirət mətbuatımızın və ədəbiyyatımızın araşdırıcısı olan tanışlarım da bu işdə köməyimə çata bilmədilər. Məcbur qalıb Mehmet Kəngərli ilə əlaqə saxladım. O da, “dəfələrlə bu sualı mən də vermişəm. Amma bir cavab ala bilməmişəm” dedi.

Azərbaycan mühacirlərinin fəaliyyətləri ilə bağlı bir neçə kitab yazmış, Türkiyədəki Balıkəsir Universitetinin müəllimi, Doç.Dr.Səbahəttin Şimşir də B.E.Ağa oğlunun şəxsiyyətini müəyyənləşdirməkdə bizə yardımçı ola bilməsə də “Solovkidə gördüklərim”i kitabça kimi nəşrə hazırlamaq qərarına gəldim. Qəzeti səhifələyərkən Solovki ilə bağlı 4-5 kiçik yazı da diq-qətimi çəkmişdi. Mövzuca yaxın olduqlarından onları da kitab-çaya əlavə etməyi lazım bildim. Düşündüm ki, bu həm araşdı-rıcılarımızın diqqətini özünə çəkər, həm də gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsinə təsir göstərər.

Xatirələri çapa hazırlayarkən müəllifin dil və üslubuna toxunmamağa çalışsam da buna tam əməl edə bilmədim. Oxu-cularımızın əhval-ruhiyyəsini nəzərə alaraq bəzi sözləri və şəkilçiləri bugünkü ədəbi dilimizin yazı qaydalarına uyğun-laşdırdım. Çətin anlaşılan sözlərə isə səhifənin aşağısında – ətəkyazıda izah verdim. Belə sözlər mətində dəfələrlə təkrar-lansa da, kitabçanın kiçikliyini nəzərə alaraq hər sözün izahını bir dəfə verməklə kifayətləndim. Əslində ötən yüzilliyin əvvəl-lərindəki yazı üslubumuz “Solovkidə gördüklərim” müəllifinin yazı üslubundan o qədər də fərqlənmir. Həmin illərdə elə Tür-kiyədə də təxminən bu cür yazıblar. Dediyim odur ki, bu gün “Solovkidə gördüklərim”i Türkiyədə çapa hazırlamalı olsalar, bəlkə məndən çox ətəkyazısı verməli olardılar.

“Bildiriş” qəzetinin dəsti səliqəli saxlanılıb. Lakin zaman öz işini görüb. Qəzeti səhifələdikdə və ya əl vurduqda kağız qırılıb tökülür. Respublikamızda qəzetin nüsxələrinin çox olmadığını nəzərə alaraq orada gedən yazılar haqqında oxuculara geniş bilgi verməyə çalışdım. Bu bəlkə bir qədər də qəzeti səhifələməyə ehtiyacı azaldar.

Qəzet 1930-cu ilin 7 avqustundan həftənin pərşənbə 5 5 cümə axşamı gün-ləri çap olunmağa başlayıb. İlk saydakı baş məqalə adsızdır. Məqalənin sonunda isə “Bildiriş” yazılıb. İkinci saydan baş-layaraq baş məqalələrə ad qoyulub. 1930-cu ilin Birinci Kanun 6 6 Birinci Kanun və ya Kanuni Əvvəl hicri təqvimində ay adı. Miladi ilə dekabra uyğun gəlir. Kanuni Sani-İkinci Kanun, eləsə də Tişrini Əvvəl-Birinci Teşrin, Tişrini Sani-İkinci Teşrin kimi də yazılır 18-də çap olunan 20-ci sayındakı “Vandervelde və Rusiya” adlı baş məqaləsinə M.B. imzası qoyulub və sonadək də bu qaydaya əməl edilib. Əlimizdəki dəstdə sonuncu qəzet – 58-ci sayıdır. O da 1931-ci ilin Eylülün 7 7 sentyabr 10-da çap olunub. Burada qəzetin bağlanacağına dair heç bir qeyd yoxdur. Qəze-tin 1931-ci il Temmuzun 8 8 iyul 30-da çap olunan 52-ci sayından başlayaraq 1931-ci il Eylülün 10-da çıxan 58-ci sayınadək ardıcıl M.B.Məmmədzadənin “Lenin milli siyasəti. Azərbay-canda nə nəticələr verdi?” məqaləsinin səkkiz parçası verilib. Məqalənin sonuncu parçasının altında “arkası var” yazılıb. Buna əsaslanıb əlimizdəki qəzetin tam dəsti olmadığını söyləsək yəqin ki, yanlışlığa yol vermiş olarıq. Çünki, “1931-ci ildə Türkiyədəki Azərbaycan siyasi mühacirləri SSRİ-nin təzyiqi ilə ölkədən çıxarıldığından” və orada nəşr edilən “siyasi mətbuatın da fəaliyyətinə uzun müddət fasilə verildiyi” 9 9 İbrahimli Xaləddin Azərbaycan siyasi mühacirəti.”Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1996, s.120 ndən xeyli yazılıb.

Latın əlifbasıyla, A-2 formatda çıxan qəzetin baş məqaləsində deyilir: “Bu gündən etibarən hər həftə müntəzəm intişar 10 10 yayılma, yayılacaq, çap ediləcək edəcək olan “Bildiriş” qəzetəsi yakın, uzak və orta Şərqdə, bilhassa 11 11 xüsusən Türk dünyasında cəriyan edən siyasi, milli harsi 12 12 mədəniyyət və ictimai hərəkətlər haqqında mövsuk 13 13 inanılan, mötəbər məlumat verməklə türk əfkari ümumiyyəsini 14 14 içtimaiyyətin fikri tənvirə 15 15 aydınlışdırma, işıqlandırma çalışacaqdır.

Türk dünyasının yeganə müstəqil dövləti və Şərqin yeganə cümhuriyyəti olan Türkiyədəki aləmşumul 16 16 dünya üçün əhəmiyyətli islahat hərəkətini tərviçlə 17 17 işə salma, keçirmə “Bildiriş” bu xüsusda və Türkiyənin aləlumum 18 18 umumiyyətlə iktisadi harsı, ədəbi və ictimai yenilikləri haqqında oxucularına məlumat verəcəkdir.

“Bildiriş” Azərbaycan, Türküstan, Edil 19 19 Edil və ya İdil-Volqa sayının adları -Ural, Şimali Kafkasya, Krım, Gürcüstan və Ukraynada cərəyan edən hadisələri bildirməklə bərabər Sovet Rusiyasına aid siyasi, iqtisadi, ictimai hayat safhalarını gösteren vakalar 20 20 hadisələr haqqında dahi karilərini 21 21 oxucuların tənvir edəcəkdir.

“Bildiriş” İran, Afqan, Hint gibi şark məmləkətləri haqqında məlumat verəcəyi gibi, Misir, Suriyə, Filistin, Hicaz gibi ərəb dünyasındakı vekayia ait dahi kendi sütunlarında yer verəcək və Avrupada ceryan edən mühüm havadisi kaydetməyə çalışacaqdır” 22 22 “Bildiriş” 1930, 7 Ağustos, sayı 1,s.1 .

Qəzet elə ilk sayından verdiyi vədə sadiq qalır. Birinci səhifəsində “Sovyet Rusiyasında”, “Amerikada QPU 23 23 QPU- qısaldılmış şəklidir. Bütövlükdə Obyediniyonnoye Qosudarstvenneye Politiçeskoye Upravleniyedir.Baş Dövlət Siyasi İdarə deməkdir.Sonralar KQB kimi tanınan və məşhurlaşan təşkilat dəfələrlə adını dəyişmişdir.1930-cu illərdə bu təşkilət qısaca olaraq QPU kimi deyilir və yazılırdı ” “Kafkasyada siyasi vəziyyət”, “Son xəbərlər”, “Yeni Rus-Çin ihtilafımı?”, “İki ayda 18000 mevkuf” 24 24 tutuklk, məhbus yazıları və bir elan verilmişdir. Elanda yazılıb: “Solovkidə gördüklərim… Solovki mənfasında 25 25 sürgün yeri, həbisxana bulunmuş Azərbaycan istiqlalçılarından bir gencin maraqlı xatirələrini gələcək nüsxəmizdə okuyunuz!”

Qəzetin verdiyi elanlar da maraqlıdır. İlk sayından sonadək axırıncı səhifəsində “Odlu yurt” jurnalı üçün abunə kam-paniyası aparılıb. Lakin “Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Kaf-kasya, Türküstan və Ukrayına istiqlalçıları tərəfindən ayda bir dəfə fransızca nəşr edilən “Prometey”, “Ayaz İshaki bəyin baş mühərrirliyi ilə çıxan, Edil-Ural və Krımın istiqlalına yardım edən “ Milli yol” və “Krım türklügü istiqlal fikrini tervic edən “Emel” məcmuəsinə ilk saydan başlayan abunə kampaniyası 1930-cu il Eylülün 18-dək davam etmişdir.