Eldəniz Qurtulan - Əmim Hamlet

– Sənin xəbərin yoxdu. Qulaq as. Bakının ən işlək yerində, varlı-karlı insanların alış-veriş etdikləri yerdə, yəni Mixaylovski küçəsində olduqca münasib, gözəgəlimli bir zərgər və saatçı dükanı açmışam. Burdan çıx, gəl, mənimlə işlə, aylığın on beş manat, nəğd pul. Düşün-daşın, mənə cavab ver.

– Burda fikirləşəcək nə var ki! Qəbul edirəm.

Elə ki Əsəd razı oldu, müdiri bunu eşidib onun boğazından yapışıb:

– Mənim yanımdan bir yerə gedə bilməzsən! Buradan ancaq meyitin çıxar, – ona hədə-qorxu gəldi. Eyni təhdidi Əsədullahın anasına da çatdırdı, – Oğluna de ki, ağlını başına yığsın. O, mənim işçimdir. Mən icazə verməyənədək heç bir yerə gedə bilməyəcək. Gözünün yaşına-filan baxmaram, öldürtdürərəm onu, vallah!

Böyük qardaşının sözlərini eşidər-eşitməz Əlibala qəzəbli-qəzəbli qardaşına:

– Böyük-filan dinləmərəm, əlimdə qalarsan, vallah! Əgər Əsədin başından bir tel əskik olsa, gör, necə qiyamətlər qopararam!

Əmək istismarının nə qədər gəlir gətirən karlı bir iş olduğunu o vaxtlar anladı Əsəd. Onun əməyinə ucuz qiymətə sahib olmaq üçün qardaşlar bir-birinin qanına susamışdılar. Əsəd o gün kapitalın istismar etdiyi əməyin, əslində, dünyanın yeganə dəyərli, yegənə güclü, yeganə müqəddəs sahəsi olduğunu öyrənə bildi.

Yeni müdiri Əlibala Əliyev, Əsədullahın yorulmaq bilməyən işgüzarlığı və əməyi sayəsində qısa bir vaxtda – iki aya Bakının ən məşhur varlıları arasına girə bilmişdi.

Bu müddət ərzində Əsədullah müdirinin şəxsi faytonu ilə işə gəlirdi. Az vaxt içərisində onun maaşı otuz manata qalxdı, üstəgəl, mağazanın bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürdü.

Axundov ailəsinin, yeni köçdükləri Suraxanski küçəsindəki evində artıq kasıblıqdan əsər-əlamət qalmamışdı. Qızların ən böyüyü Tuti artıq evlənmişdi, hamiləydi. O biri qızlar da nişanlanmışdı, yaxınlarda ər evinə köçəcəkdilər.

Anası Xanım bir vaxtlar “səndən adam olmaz” dediyi oğlunun indi başına fırlanırdı.

– Mənim günahım yoxdur, – deyərdi, – iş lap əvvəldən səhv idi. Bizim dinimiz qul ilə Tanrı arasında heç bir kəsi qəbul etmədiyi bir halda din adamı yetişdirməyin heç bir mənası yoxdur. Mən səhv anlamışam. Üstəlik, sarıq və cübbə onsuz da sənə heç yaraşmayacaqdı. Yaxşı ki, sən mənə o vaxtlar qulaq asmadın.

Əlibala Əliyev müdir də oldu, amma qiyafətini dəyişə bilmədi. Müştərilər çox vaxt Əsədullahı müdir, onu isə şagird sanırdılar. Diqqət çəkən bir görünüşü vardı, çünki boy-buxunlu, ağbənizdi. Gözlərinin qəribə bir parıltısı vardı: açıq yaşıl, bənövşəyi… Dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu. Bəyaz, bir az yumru üzündəki qara bığı qəribəydi, amma ona çox yaraşır, başqa bir görkəm verirdi: özündən əminlik, əzmkarlıq…

– Buradan getmək istəsən, heç vaxt xəbər eləmədən getmə. Mənə deyib, elə get. Mən sənin zərgərlikdə az rast gəlinən, nadir bacarığı olan bir usta olduğuna inanmışam, haqlarını həmişə qorumuşam.

– Sağ ol, müdir, usta olmağım mənim üçün yetərli deyil. Ətrafımızda vacib hadisələr baş verir. Onlardan baş açmaqda acizəm. Məsələn, çox qısa bir zamanda bir çox varlı iş adamı ortaya çıxdı. Dünənə kimi varlıqlarından belə xəbərsiz olduğumuz Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullahyev, Murtuza Muxtarov kimi zənginlərimiz var artıq. Ümümi olaraq yaxşı işlər də görürlər, həm də get-gedə çoxalmaları bizim işimizə sərf eləyir, amma cəmiyyətdə yoxsulluq da sürətlə artır, bu da ölkə səviyyəsində narahatlıq yaradır.

– Narahatlıqdan bizə nə? Bizim məqsədimiz, o saydığın varlı iş adamlarının səviyyəsinə yüksəlməkdir.

– Mənim məqsədim o deyil, cəmiyyətdə tarazlığın qurulmasıdır. Həm də mənim maraq göstərdiyim çox şey var. Məsələn, Avropada nələr baş verir? Rusiya qaynayır, deyirlər. Maraqlanıram, amma rus dilini yaxşı bilmədiyimə görə hadisələrin gedişini izləyə bilmirəm. Ayrılmağa gəlincə, çox sağ ol, soruşmağın yaxşı oldu, işdən çıxmağı, özümə bir dükan açmağı, əlbəttə, düşünürəm.

– İşə bax ha! İndi vaxtı deyil! Həm də mən sənin maaşını otuz manatdan əlli manata qaldırmaq istəyirəm.

Müdirin kefi pozulmuşdu. Çox vaxt etdiyi kimi dükanı Əsədə təhvil verib, dənizin sahilindəki bulvara tərəf getdi. Bulvarda Güney Azərbaycandan gələn, iş axtaran bir çox insan vardı.

– Əsəd haqlıdır, yerdən göyə qədər haqlıdır. Bakıda neft sənayesi inkişaf etdikcə, bir varlıya qarşı yüzlərcə kasıb fəhlə, ya da işsiz ortalığı qarışdıracaq.

Dənizə baxan, yaşıl bir ağacın altındaki bir skamyada oturaraq düşüncələrə daldı.

“Heç nəzərə almadığımız başqa bir məsələ də İrandan gələn bu işsizlər ordusu bizimkilərdən daha geri, daha qaba və daha təhlükəlidir, çünki başqa çıxış yolları yoxdur…Vay bizim halımıza”.

1894

Bakının məşhur varlı sahibkarları, tacir və tüccarların qabaqcılları, xüsusən şairlər, ədiblər və rəssamlardan ibarət qələbəlik kitabxana və oxu zalının açılışında bir yerə toplanmışdılar. İnsanlar arasında Əsədullah Axundov da vardı və o, çox həyəcanlı görünürdü.

Nəriman Nərimanov açılış nitqində dünya tarixində olan kitabxanalar haqqında ətraflı danışdıqdan sonra əlavə etdi:

– Bizə gəlincə, – dedi, – bildiyim qədərilə, XIII əsrdə Nəsrəddin Tusinin Marağada Rəsədxana Kitabxanası ilə XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin Saray Kitabxanasından sonra, XIX əsrdə Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadənin şəxsi kitabxanalarının hər biri özünəməxsus xəzinədir. İndi açılışını etdiyimiz bu mədəniyyət evi kitabxana olmaqdan əlavə, ölkəmizin və qonşu ölkələrin köhnə və yeni nəşrlərini, qəzet, jurnal və kitablarını xalqımızın əldə edib oxuması üçün daim açıq olacaq.

Rəsmi danışıqlar bitdikdən sonra dostlar, tanışlar dəstə-dəstə ayrıldılar. Əsədullah kitabçı dostu Təbrizli Əli Əkbəri Füzuli haqqında söhbət edərkən onların arasında gördü.

– Bağdadlı Füzulinin ərəbcə və farsca divanlarından başqa türk dilində divanı olması onu fars oxucularının gözündən salıb. Ona görə mən belə deyərdim ki, Füzulinin şeirlərini bütün türk xalqları arasında yaymaq lazımdır. Dinləyin onu, görün nə deyir:

Ol səbəbdən fars ləfzilə nəzm çoxdur kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məndə tovfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac tikəndən bərgi-gül izhar olur.

Əsəd mollaxanada keçən son falaqqalı gününü xatırladı. O gündən sonra ərəbin kitabından, farsın şeir divanlarından uzaqlaşdı, bundan sonra Füzuli onun könlündə taxt qurdu. Çünki ana dilində, yəni türk dilində yazmışdı şair. Bəzi şairlərsə nədənsə bu gücü özlərində tapa bilməmişdilər.

– Məsələn, kim?

– Məsələn, Xəqani, Nizami…

– Onların hər biri İran ədəbiyyatının abidəsidir.

– Ola bilər, amma ikisi də azərbaycanlıdır.

– Axı, onlar farsca yazıblar, bunu nəzərə al.

– Olsun. Axı, mən də “nə səbəbdən bəzi şairlərimiz türkçə yazmaq gücünü özlərində tapa bilməmişlər?” – dedim. Haqlı deyiləm?