Nadir İsrafilov - Bir müəllimin xatirələri

Əvvəllər bilik, məlumat əldə etmək üçün yeganə mənbə kitab, qəzet və jurnallar idi. İnsani münasibətlər canlı ünsiyyət vasitəsi ilə həyata keçirilərdi. İndi yüksək sürətli internet, çoxsaylı sosial şəbəkələr əsas informasiya daşıyıcıları hesab edilir, “distant təhsil”, “virtual məktəb” kimi anlayışlar meydana çıxıb, onlayn görüşlər aktuallaşıb. Virtual, vizual, verbal kommunikasiya vasitələri reallığa çevrilib. Skayp telefon zəngini sıxışdırır, canlı ünsiyyət SMS-lərlə, münasibətlər feysbuk, instaqram, messencerlə, sevgi, məhəbbət odnoklassniki ilə, imtahan kompüterlə, kitablar, dərsliklər elektron daşıyıcılar – android telefonlar, planşetlərlə əvəzlənıb. Bir sözlə, cəmiyyət get-gedə elmi-texniki tərəqqinin girovuna çevrilir.

Məktəb illərimizin, təhsil sahəsindəki fəaliyyətimizin qayğılı-qayğısız, acılı-şirinli keçən illərinə dair bəzi xatirələrimi bölüşməkdə məqsədim odur ki, ölkəmizdə uzun illərdən bəri özünü təsdiq etmiş, nailiyyətlərimizə, elmimizin inkişafına yol açmış təhsil sistemimizin ən yaxşı ənənələrini unutmağımızdan, böyük zəhmət hesabına əldə etdiklərimizə biganəliyimizdən doğan təəssüf hissini oxucularımla bölüşüm. Biz nəzərə almadıq ki, keçmiş ənənələrimizə bağlılıq, onları yaşatmaq gələcəyimizi qurmaqda ən təsirli stimul və sınanmış örnək ola bilərdi, çünki bu ənənələr zamanın sınaqlarından çıxaraq insan psixologiyasında silinməz izlər buraxmışdı.

Uşaqların nəsihətdən daha çox yaxşı nümunəyə ehtiyacları var

Orta məktəbdə oxuduğumuz illərdə təlim və tərbiyə vəzifələrini vəhdətdə həyata keçirmək, hərtərəfli vətəndaş yetişdirmək üçün savadla yanaşı uşaqların əxlaqi tərbiyəsinə də xüsusi önəm verilirdi. İstəsək də, istəməsək də, razılaşmalıyıq ki, müasir dövrdə tərbiyə məsələləri öz əvvəlki mahiyyətini, dəyərini və aktuallığını, hələ tam itirməsə də, buna meyillidir. Başqa sözlə desək, təlimə ifrat dərəcədə aludəçiliyimiz tərbiyə məsələlərini arxa plana keçirib. Hətta məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində belə təlim tərbiyəni üstələyir. Tərbiyə işi, bir növ, məzmun və mahiyyətinə diqqətin azaldığı mənəvi dəyərlərdən birinə çevrilib.

Heç də təsadüfi deyil ki, orta və yaşlı nəslin təhsil aldığı dövrlərdə davranışla əlaqədar olan, ailə və cəmiyyət üçün faydalı hesab edilən əxlaqi keyfiyyətlərin gənc nəsildə məqsədyönlü şəkildə formalaşdırılması məktəbəqədər və ibtidai təhsil səviyyəsində tərbiyənin qayəsini təşkil edirdi. Yuxarı siniflərdə isə mənəvi, ideya-siyasi, vətənpərvərlik, hərbi-vətənpərvərlik, beynəlmiləlçilik, fiziki, əmək, estetik, hüquqi, iqtisadi, ekoloji, əqli tərbiyə mərhələlər üzrə formalaşdırılaraq inkişaf etdirilirdi.

Hər məktəbdə “Əxlaq kodeksi” və “Ədəb qaydaları” guşələri yaradılardı. Şagirdlərin fənlər üzrə rüblük qiymətləndirilməsi ilə yanaşı yarımillik əxlaq qiymətləndirilməsi də həyata keçirilərdi. Sonralar “əxlaq” sözü “davranış” ifadəsi ilə əvəz edildi. Bununla belə, orta məktəbi bitirənlərə “kamal attestatı” ilə yanaşı məktəb direktorunun imzası və möhürü ilə təsdiqlənmiş, şagirdin davranışına dair o zaman daha çox “xarakteristika” adlandırdığımız “xasiyyətnamə” də verilirdi. Bu xasiyyətnamə ali məktəblərə qəbul zamanı tələb olunan sənədlər içərisində özünə yer tuturdu. İctimai-humanitar fənlər üzrə dərsliklərə tərbiyəvi aspektli mövzular salınırdı. Tərbiyə işində şəxsi nümunə başlıca şərt sayılır, tərbiyə olunan tərbiyə verəndən çox şey əxz edirdi. Pedaqoji ixtisas verən ali və orta ixtisas məktəblərində müəllim hazırlığında pedaqogika tarixi və nəzəriyyəsinə, psixologiya, yaş fiziologiyasının əsaslarına, didaktikaya xüsusi yer ayrılırdı. Müəllimlərin işə qəbulu zamanı pedaqoji təcrübəyə önəm verilir və bu, formal xarakter daşımırdı. Əgər desək ki, son zamanlar pedaqogika və psixologiya elmləri pedaqoji prosesdən ayrı düşüb əsla yanılmarıq.

XX əsrin 90-cı illərində zamanın tələblərinə əsasən Təhsil Nazirliyi tərəfindən elmi-pedaqoji və psixoloji əsaslı, milli ənənələrə və mənəvi dəyərlərə söykənən, müasir məzmunlu “Tərbiyə konsepsiyası” hazırlamaq ide-yası yaranmış, hətta layihəsi də hazırlanmışdı. Sonralar naməlum səbəblərdən bu istiqamətdə aparılan işlər dayandırıldı.

Müəyyən biliklərə yiyələnərək müstəqil həyata qədəm qoymuş gəncdə vətən təəssübkeşliyi, öz xalqına məhəbbət, vətəndaşlıq ləyaqəti ən yüksək mənəvi keyfiyyətlərdəndir. Bu gənc seçdiyi ixtisasa ən yüksək səviyyədə yiyələnsə belə, mənəvi dəyərlərə malik deyilsə, vətəninə, xalqına lazımi xidmətlər göstərə biləcəyi o qədər də inandırıcı deyil.

Gəldiyim nəticə ondan ibarətdir ki, pedaqoji prosesdə təlimlə tərbiyə vəhdət təşkil etməsə, dövlət qarşısında öz məsuliyyətini dərk edən, öz xalqının milli ənənələrinə, demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmətlə yanaşan, müstəqil, yaradıcı düşünən, hərtərəfli, ahəngdar inkişaf etmiş, geniş dünyagörüşünə malik vətəndaş, şəxsiyyət yetişdirmək məqsədini həyata keçirməkdə problemlərlə üzləşəcəyik. Məktəblərimizdə, bütövlükdə cəmiyyətimizdə baş verən bir çox arzuolunmaz, qeyri-etik təzahürlər belə qənaətə gəlməyə əsas verir.

Bizmi dəyişmişik, yoxsa zəmanəmi? Dəyərləri bizmi müəyyənləşdiririk, yoxsa dəyərlər bizi özünə tabe edir? Hələ də kimlərə sadə, kimlərəsə mürəkkəb görünən bu suallara konkret cavab axtarışındayıq.

Nəyisə unutmaq, yaxud unutmamaq insanın iradəsi xaricindədir

Müasir dövrün nəhəng mütəfəkkirlərindən sayılan Umberto Ekonun bir sözü var: “Oxumaq üçün hansısa informasiya daşıyıcısı lazımdır. Bu, təkcə kompüter ola bilməz. Cəhd edin, bir saat hansısa romanı ekrandan oxuyun. Gözləriniz tennis topuna çevrilə bilər”. U.Ekonun bu kəlamını bir kənara qoysaq belə, Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita”sını, yaxud Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz”ini ekrandan oxuyan kimsəni nə görmüşəm, nə də bu barədə nəsə eşitmişəm.

Neçə-neçə kitablar oxuduq, gecəmizi gündüzümüzə qatıb təhsil aldıq, boya-başa çatdıq, bilik səviyyəmizə, bacarıq və qabiliyyətimizə uyğun həyatda müəyyən mövqeyə, nüfuza sahib olduq. Bədii əsərlər, dərsliklər, qəzet və jurnallar oxuduq, nə öyrəndiksə, məktəb, ailə tərbiyəsindən, görkəmli yazıçıların əsərlərindən öyrəndik. Bizi məktəb, ailə mühiti yetişdirdi. O zamanlar kompüterin nə olduğunu belə bilmirdik. Orta məktəbi bitirmək ərəfəsində oxuduğum kitabların sayı artıq mini ötmüşdü.

Məktəb seçmək, övladını yaxşı müəllimin sinfinə qoymaq valideynlərimizin ağlına belə gəlməzdi, çünki bütün məktəblər eyni səviyyədə, bütün müəllimlər eyni hazırlıqda idilər. Vahid məktəbli formasının olmasına baxmayaraq buna məcburiyyət yox idi. Amma böyük əksəriyyət vahid məktəbli forması geyinirdi. Bütün yazı işləri “mil-mil” və “dama-dama” adlanan iki qəpiklik dəftərlərdə aparılardı. Dərsliklərdən savayı yeganə əlavə tədris vəsaiti “Hüsnxətt” dəftəri idi ki, bu da hərflərin yazılış qaydalarına ciddi riayət olunmasına xidmət edirdi.