Nadir İsrafilov - Bir müəllimin xatirələri

N.S.Xruşşovla görüşümüz məktəbdə nüfuzumu artırdı. Hamı şansıma sanki qibtə edirdi. Elə həmin günün səhəri sinif yığıncağı keçirib məni “sinifkom” seçdilər və məktəbi bitirənə qədər də bu “post”da qaldım…

Xatirələr zəngin olmasa, xəyallar solğun olar

İndi hər dəfə o dövrün həqiqətlərini və ziddiyyətlərini özündə əks etdirən “Böyük dayaq” filminə baxanda istər-istəməz, bir vaxtlar gül dəstəsi təqdim etdiyim N.S.Xruşşov yadıma düşür. Filmdəki Rüstəm kişi ilə Kələntərin dialoqunu əks etdirən epizod isə sanki mənə o dövrün salnaməsini xatırladır:

– Bəsdir, kolxozu geri çəkdin. O vaxt sən qarğıdalıya “kontur” getdin, indi də məhsuldarlığa mane olursan.

– Havayı söz danışmayın, yoldaş Kələntər! Kür altında 500 hektar qarğıdalı əkmişik, 500 hektar mərcimək.

– A kişi, indi mərcimək vaxtıdır? Elə bilirsən, mərcimək məsələsini nə üçün ortalığa atdığını başa düşmürük? Sənin qəsdin, qərəzin qarğıdalının qabağını kəsməkdir, qarğıdalının. Sən açıqdan-açığa oranın dediyinə zidd gedirsən.

– Oranın dediyinə siz zidd gedirsiniz. Nə qədər əkmək, nə qədər öhdəlik götürmək kolxozun öz işidir. Bizə dov gəlməyin!

– Sən də özbaşınalıq eləmə, qayda var, qanun var.

Bəli, o vaxtların öz qayda-qanunları var idi. Xruşşov isə nəyi bilməsə də, nəyin nə vaxt, nə üçün əkiləcəyini yaxşı bilirdi. Əbəs yerə deyildi ki, xalq arasında ona “Kukuriznik” ləqəbi verilmişdi.

1961-ci ildə Kubada baş verən sosialist inqilabı nəticəsində iki fövqəlbəşər dövlət arasında gedən soyuq müharibə pik həddinə çatmışdı. SSRİ-nin Kuba sahillərinə uzaqvuran raketlərlə təchiz olunmuş gəmilər göndərməsi ABŞ-ın SSRİ-yə qarşı müharibə vəziyyətində olması barədə ultimatumu ilə yekunlaşmışdı. Hamı qlobal miqyaslı müharibənin nə vaxt başlanacağına dair məlumatları izləmək üçün ölkə televiziyasının I kanalında yayımlanan “Vremya” xəbərlər proqramını gözləyirdi. Hər evdə televizor olmadığından qonşular bir yerə toplaşırdılar. Bütün maliyyə resursları ölkənin müdafiə qüdrətinin möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. Bu da bir sıra problemlərə yol açırdı. Kütləvi aclıq ölkəni bürümüşdü. İnsanlar çörək növbəsinə durmaq üçün səhər tezdən saat 5-6 arası mağazaların qabağında sıraya düzülürdülər.

Səhər saat 8-dən bizi “QAZ-51” adlanan üstüaçıq yük maşınlarına mindirib sahələrə, qarğıdalı yığmağa daşıyırdılar. Sevinirdik, ona görə yox ki, məktəbdən, dərs oxumaqdan canımız qurtarırdı, ona görə ki ölkənin ərzaq təchizatında kiçik də olsa, payımız olacaqdı. Qarğıdalı yığımından sonra yenidən məktəbə qayıdır, proqramdan geri qalmamaq üçün əlavə məşğələlərə gedirdik.

N.S.Xruşşovun BMT-nin qərargahında ayaqqabısını çıxarıb tribunaya döyəcləməsi ABŞ-ı müharibəyə başlamaq fikrindən çəkindirmişdi. Bu, həmin Xruşşov idi ki, hakimiyyətinin ilk illərindən özündə qüvvə, cəsarət taparaq Stalin kimi bir rəhbərin “şəxsiyyətinə pərəstiş”i ölümündən sonra qurultayın müzakirəsinə çıxarmış, ölkənin bütün şəhərlərindən onun çoxsaylı heykəl və büstlərinin yığışdırılmasına nail olmuşdu.

Bir gün evimizdən bir az kənarda, konserv zavodu yaxınlığındakı açıq sahəyə xeyli hərbi maşınların toplaşdığının şahidi olduq. Uşaq marağı ilə maşınlara yaxınlaşmaq istəsək də, əlisilahlı hərbçilər yaxına buraxmadılar. Səhər yuxudan ayılan kimi həmin əraziyə növbəti tamaşaya gedərkən artıq orada nə zirehli maşınlar, nə də hərbçilər var idi. Məlum oldu ki, zavodun qarşısında və digər bir neçə yerdə olan heykəllər yerli-dibli yığışdırılıb aparılıb. Sonra isə öyrəndik ki, qonşu rayonların sakinləri də eyni vəziyyətin şahidi olublar. Bu durumu da belə atlatdıq. “Qarğıdalı” və “hədə-qorxu siyasəti” qalib gəldi. Tarixi keçmişimizin “Qarğıdalı salnaməsi” bu gün də yaddaşımdan silinməyib.

Elə xatirələr var ki, danışarkən gözəlliyi itir

“Tərbiyə uşaqda yeni imkanların, bacarıqların yaradılması deyil, onda mövcud olan imkanların qidalandırılmasıdır.”

Uzun illər keçməsinə baxmayaraq bugünkü kimi yadımdadır: məktəbə yeddi yaşından gedərdik. Bu yaşa qədər isə şən və qayğısız uşaqlıq həyatı yaşayardıq. Sanki dövlət də, elə cəmiyyətin hər üzvü də “xəstə tələsər, armud vaxtında yetişər” el məsəlini bilirmiş kimi bu prinsipə ciddi yanaşardılar.

Bununla belə, sözün əsl mənasında oxumaq, nəyisə öyrənməyə can atmaq yeganə amalımız idi. Sinfin yarıdan çoxu “əlaçı” və “zərbəçi” olardı. Nisbətən zəif oxuyanlar zərbəçi, zərbəçilər isə əlaçı olmaq uğrunda bir-biri ilə yarışa qoşulardılar. Hər kəs nəsə bir “vəzifə” daşıyardı: kimi “sinifkom”, kimi “təmizkom”, kimi sinif, kimi məktəb divar qəzetinin redaktoru, kimisi də “redkollegiya”nın üzvü olardı. İndiki uşaq və yeniyetmələrə, gənclərə sadə, primitiv görünə bilər, amma bütün bunlar hər birimizdə kollektivçilik, yaradıcılıq vərdişləri, tapşırılan işə görə cavabdehlik, məsuliyyət hissləri formalaşdırırdı.

Həyatımızı kitabsız təsəvvür edə bilməzdik. Böyük tənəffüs zamanı məktəb bufetindən nəsə almaq üçün evdən verilən beş-on qəpiyə qənaət edib onu kitaba xərcləyərdik. Hər evdə “etajerka” adlanan kitab rəfindən ibarət kiçik, şəxsi kitabxana olardı. Məktəb kitabxanasındakı bütün kitabları oxuduğumuzdan mərkəzi kitabxanalara üzv yazılardıq. 5-ci sinfə qədər Canni Rodarinin, Andersenun, Qrimm qardaşlarının nağıl və hekayələri, 5-8-ci siniflərdə Daniel Defonun, Conatan Sviftin, Mayn Ridin macəra kitabları, 9-10-cu siniflərdə isə artıq Cek Londonun, Fyodor Dostoyevskinin, Teodor Drayzerin roman və povestləri ilə tanış olardıq.

Aşağı siniflərdə “Göyərçin”, “Azərbaycan pioneri”, yuxarı siniflərdə isə “Azərbaycan gəncləri”, “Elm və həyat” kimi qəzet və jurnallara abunə yazılardıq. Məktəbdən gələndən sonra səbirsizliklə həmin nəşrləri gətirməli olan poçtalyonu gözləyərdik. Qəzet və jurnalları oxuduqdan sonra oradakı ən maraqlı, lazım bildiyimiz hissələri kəsib saxlayardıq. Elə bir zaman gəldi ki, yaşadığımız sistemə, quruluşa acıq edib hərfi mənasına belə varmadan “pioner” sözündən incik düşdük, minlərlə məktəblinin asudə vaxtlarının şən, maraqlı təşkilinə xidmət edən, “pioner düşərgəsi” adlanan, rayonlarımızın füsunkar guşələrində yerləşən yay istirahət məkanlarını balalarımızın üzünə bağladıq.

Heç kəsə sirr deyil ki, hazırda ümumtəhsil məktəblərində “uşaq birliyinin rəhbəri” adlandırdığımız təşkilatçının tərbiyə sahəsindəki işi bir zamanlar “pioner baş dəstə rəhbəri”nin fəaliyyəti ilə müqayisəedilməz dərəcədə fərqlidir. Məktəblə az-çox əlaqəsi olanlar bilməmiş deyillər ki, indiki birlik rəhbərlərinin çoxu uşaqların tərbiyəsi işini deyil, daha çox məktəb direktorunun katibəsi funksiyasını yerinə yetirirlər. Məktəb psixoloqu ştatı əksər məktəblərdə formal xarakter daşıyır. Tərbiyə işlərinə nəzarət etməli olan direktor müavinlərinə tədris işləri üzrə müavinlə müqayisədə ikinci dərəcəli münasibət bəslənilir və s.