Адам Мальдзіс - Падарожжа ў XIX стагоддзе

Калі не будзе супрацьдзеяння, шкодны пераварот можа адбыцца: мова Карамзіна, Дзмітрыева... заменіцца мовай Анікейкі і мы заспяваем:

Супрацьдзеянне, да якога заклікаў Булгарын (дарэчы, сам беларус па паходжанню), было. Цэнзары жорстка калечылі беларускія творы або зусім забаранялі іх, як гэта здарылася з перакладам «Пана Тадэвуша» А. Міцкевіча, выдадзеным у 1858 годзе Дуніным-Марцінкевічам. Па загаду Мікалая І з 1840 года было забаронена называцца «беларускімі» нават беларускім губерням. А пасля паўстання 1863 года цэнзура фактычна наклала вета на ўсё беларускае друкаванае слова. І ўсё ж «шкодны пераварот», якога так баяўся Булгарын, адбыўся. Адраджэнне беларускай літаратуры стала відавочным фактам ужо ў 40-50-я гады XIX стагоддзя. Гэтае адраджэнне прызнаецца тагачасным прагрэсіўным друкам Расіі і Польшчы. І зразумела, яно нічым не пагражала «мове Карамзіна, Дзмітрыева». Наадварот, прадстаўнікі дэмакратычнай рускай літаратуры горача віталі станаўленне беларускага «прыгожага пісьменства». Герцэн, Дабралюбаў, Чарнышэўскі выступалі ў абарону беларускага народа і яго права мець літаратуру на роднай мове.

Памыліўся Булгарын таксама адносна таго, што запяе беларускі народ. Фантазія агента славутага ПІ аддзялення царскай паліцыі не ішла і не магла ісці далей прымітыўна-саладжавай песенькі пра Анікейку, дзе гэты самы Анікейка выглядае пакорлівым і проста дурным. На самай жа справе свядомасць беларускага народа знаходзіла сваё выражэнне, напрыклад, у радках перадсмяротнага паслання Кастуся Каліноўскага:

Як ні стараліся розныя паны булгарыны — яны не ў сіле былі спыніць паступальнае развіццё беларускага грамадства. У XIX стагоддзі тут адбываюцца глыбінныя працэсы. У сувязі з развіццём новых, капіталістычных адносін паскараецца фарміраванне беларускай нацыі. У першую чаргу яно знаходзіць сваё выражэнне ў галіне мовы і літаратуры. З глыбінь народнага жыцця ўсё настойлівей пачынаюць бруіць крыніцы новага беларускага пісьменства. Спачатку яны яшчэ не зліваюцца ў адзіную, паўнаводную раку. Адзін пісьменнік часта нават не ведае аб існаванні другога — няма адпаведнай друкаванай трыбуны або, тым больш, сталага пісьменніцкага гуртка ці арганізацыі. На шляху ставяцца штучныя перашкоды. Пасля паўстання 1863 года на нейкі час развіццё літаратуры спыняецца зусім. Але хіба можна спыніць тое, што адпавядае патрэбам часу?! Хіба могуць перасохнуць крыніцы, калі яны жывяцца вадой народнага жыцця і народнай мудрасці?! Спыненыя ў адным месцы, яны з новай сілай прабіваліся ў іншым.

Калі мы сёння гаворым аб беларускай літаратуры XIX стагоддзя, у першую чаргу прыгадваюцца ананім ныя паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе», імёны В. Дуніна-Марцінкевіча і Ф. Багушэвіча. Іх творчасць вывучаецца ў сярэдняй школе, даследуецца ў спецыяльных манаграфіях. Аднак гэтыя пісьменнікі не жылі ў вакууме. У іх было літаратурнае акружэнне, асяроддзе. Не ведаючы яго, нельга правільна вызначыць рысы тагачаснага літаратурнага працэсу.

Побач і адначасова з Дуніным-Марцінкевічам адну і тую ж пачэсную справу пачыналі Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Вінцэсь Каратынскі, Арцём Вярыга-Дарэўскі, Уладзіслаў Сыракомля, у меншай ступені Адам Плуг і іншыя. Сёння іх імёны ў многім забытыя, часта аднабакова трактуецца іх творчасць. Аднак усе яны варты нашай увагі і памяці. Няхай некаторыя іх творы слабыя ў мастацкіх адносінах, асабліва з сённяшняга пункту гледжання. Няхай гэтыя пісьменнікі яшчэ цьмяна ўяўлялі сваю нацыянальную прыналежнасць і часам лічылі сябе не беларусамі, а «ліцвінамі» ці палякамі. Няхай значная ці нават большая частка іх твораў у сілу гістарычных умоў (не было, па сутнасці, беларускага кнігадрукавання, адпаведных традыцый) напісана на польскай мове. Няхай, урэшце, яны часта памыляліся ў вызначэнні шляхоў да ўсеагульнага шчасця — тут яны былі дзецьмі свайго супярэчлівага стагоддзя. Важна іншае. Усе яны з павагай і сімпатыяй адносіліся да запрыгоненага беларускага селяніна, пішучы на яго мове, выклікалі цікавасць да беларускага народа, сцвярджалі, што і на «мужыцкай» мове можна ствараць мастацкія каштоўнасці. Усе яны стаяць ля вытокаў той ракі, імя якой — новая беларуская літаратура.