Адам Мальдзіс - Падарожжа ў XIX стагоддзе

Супастаўленне працы Л. Савінскага з сённяшнімі знаходкамі паказвае, што польскі даследчык многае блытаў. І памылкі яго — ад таго, што ён зліў у адну дзве зусім розныя асобы. Псеўданімы Артэніюш і Дуда — гэта скажоныя псеўданімы Вярыгі-Дарэўскага, які любіў падпісвацца Беларуская дуда або Артэміюш (польская форма імя Арцём). Адна з кніг «наддзвінскага дудара» — «Гутарка аб Сваяку» была выдадзена ў 1858 годзе магілёўскай кнігарняй І. Сыркіна. Праўда, пасля паўстання 1863 года гэту кнігу абвясцілі злачыннай, і таму мне не ўдалося адшукаць яе ні ў нашай краіне, ні ў Польшчы. Але захаваўся экземпляр твора, прызначаны для цэнзара П. Купальніка. Сёння ён захоўваецца ў Цэнтральнай бібліятэцы АН Літоўскай ССР. Захаваўся таксама каталог кнігарні Сыркіна. У той час, як іншых твораў у ёй налічвалася па 2-3 экземпляры, «Гутаркі аб Сваяку» было на складзе больш за ўсё — 530 экземпляраў. Значыць, Савінскі блытае і адносна тыражоў...

Польскага даследчыка, мабыць, уводзіла ў зман тое, што Арцём меў другое імя — Аўгусцін. Апрача таго, абодва Вярыгі былі амаль аднагодкамі. Арцём Вярыга-Дарэўскі нарадзіўся 23 кастрычніка 1816 года ў мястэчку Кублічы Лепельскага павета Віцебскай губерні. Яго бацька, Ігнат Вярыга, паходзіў са збяднелага шляхецкага роду. Адукацыю Арцём атрымаў у Забельскай гімназіі, дзе дасканала вывучыў рускую і польскую мову і літаратуру. У 1835 годзе паступіў на службу ў канцылярыю часовай рэвізійнай камісіі пры Віцебскім губернскім дваранскім дэпутацкім сходзе. Ажаніўшыся, набыў на Віцебшчыне фальварак Стайкі. Пасля смерці жонкі жыў там з дачкой Габрыэляй і братам Сымонам, які займаўся вывучэннем мінулага беларускага краю.

У сярэдзіне 50-х гадоў мы зноў бачым Вярыгу-Дарэўскага ў Віцебску. У яго доме адкрываецца прыватная бібліятэка для гарадской беднаты. Завязваюцца сардэчныя сувязі з віленскімі («Кур'ер віленьскі») і пецярбургскімі («Слово») польскімі перыядычнымі выданнямі. Паступова вакол Вярыгі-Дарэўскага канцэнтруюцца інтэлектуальныя і дэмакратычныя сілы Віцебска і Віцебшчыны. Пісьменнік часта раз'язджае з канспірацыйнымі мэтамі па Беларусі, бывае ў Вільні і Пецярбурзе. Адзін з біёграфаў Вярыгі-Дарэўскага, Д. Васілеўскі, сцвярджае, што ў час гэтых паездак былі нават устаноўлены кантакты з рускай рэвалюцыйнай арганізацыяй «Зямля і Воля». У сувязі з усім гэтым у канцы 50-х — пачатку 60-х гадоў над Вярыгам-Дарэўскім быў устаноўлены строгі паліцэйскі нагляд. 28 сакавіка 1861 года віцебскі губернатар Ц. Клушын тэлеграфаваў славутаму Валуеву, што ў цэнтры маніфестацый, якія адбыліся ў Віцебску ў сувязі з расстрэлам пяці варшаўскіх дэманстрантаў, знаходзіцца Арцём Вярыга.

Калі пачалося паўстанне 1863 года, Вярыга-Дарэўскі апынуўся ў гушчыні падзей. У яго фальварку Стайкі збіралі для паўстанцаў ружжы і пісталеты. Узброіўшы імі атрад віцяблян, Вярыга-Дарэўскі накіраваўся разам з ім у бок шашы Віцебск-Орша. Але блакіраваць шашу не ўдалося, бо на Дыманоўскай паштовай станцыі паўстанцы наткнуліся на стражнікаў і разбегліся. Камандзіру ўдалося незаўважна перабрацца ў Віцебск, дзе ён пачынае фарміраваць новы атрад. І тут у ІІІ аддзяленне паступае данясенне агенткі Настассі Карпавай. 6 мая 1863 года Вярыгу-Дарэўскага арыштоўваюць і прыгаворваюць да 8 год катаржных работ на горных заводах Сібіры. Разам з бацькам адправілася ў Сібір, паўтарыўшы подзвіг дзекабрыстаў дачка Габрыэля. Памёр пісьменнік у 1884 годзе дзесьці каля Якуцка. Сібірскі дзённік нашага земляка знаходзіўся ў руках польскага літаратара М. Дубецкага. Цяперашняе знаходжанне гэтага рукапісу невядома.

Арцём Вярыга-Дарэўскі быў адным з самых пладавітых беларускіх пісьменнікаў мінулага стагоддзя. А. Кіркор называе яго прозвішча ўслед за прозвішчам Дуніна-Марцінкевіча: «Другім з выдатнейшых беларускіх народных паэтаў і празаікаў з'яўляецца Арцём Дарэўскі-Вярыга. Ён апублікаваў «Гутаркі з пляндроўкі па зямлі латышскай», «Паўрот Міхалкі», «Быхаў», драму «Гордасць», паэму «Астульга» (мабыць, «Ахульга».— А. М.) і, урэшце, ідучы за прыкладам Марцінкевіча, пераклаў на беларускую мову ўсяго «Конрада Валенрода», ды пераклаў так цудоўна, што сілай і ўзнёсласцю радка здзівіў бы самога неўміручага песняра».

Памяць Кіркора захавала не ўсё з таго, што было напісана «наддзвінскім дударом» па-беларуску. Аб гэтым сведчаць пісьмы А. Вярыгі-Дарэўскага да А. Кіркора, якія нядаўна знойдзены Г. Кісялёвым у вільнюскім архіве. Т ак, у пісьме, датаваным 26 студзеня 1859 года, гаворыцца: «...Скончыў другую камедыйку для народа — «Хцівасць», паправіў і закончыў з прадмовай і тлумачэннямі аўтара «Конрада» і сваю прадмоўку дадаў. Гутаркі абрэзаў паводле патрабаванняў шаноўнага нашага пана Купальніка (віленскі цэнзар,— А. М.) і, кіруючыся парадай дарагога нам Адынца і вас усіх, прадмову замяніў іншай, беларускай. Камедыю трохактовую, гутаркі і некалькі польскіх паэмай хацеў быў цяпер табе паслаць, але не ўпэўнены, ці будзе якая карысць з тых, што я пакінуў, затрымаўся да тваёй шчырай размовы са мной... Ці прысылаць табе яшчэ: напрыклад, «Залажэнне Магілёва над Дняпром» паводле простанароднага падання, «Дзіця дзвюх матак», «Бяседа над Нёманам», «Бедны наш Лукаш», «Яшка і Цімошка» — паэмкі з беларускага жыцця — і іншыя?» І далей, у пісьме ад 19 жніўня таго ж года: «...Багата маю беларускіх рэчаў, з імі без цябе нічога не хачу пачынаць, але не пасылаю, бо не ведаю, што ты там робіш. Будзь са мною шчыры, мой Адаме, не зважай на мой уласны гонар! Калі табе без патрэбы пакінутыя грымзолі: «Паўрот Міхалкі», «Скромны ў бяседзе не страціць», «Быхаў» і драмка «Гордасць», адашлі іх мне, бо не маю чарнавікоў, і няхай бы дамашнія глупствы дамашнія молі і грызлі. Паэмку «Ахульга» мелася пані Сыракомлева, забраўшы ў мужа, перадаць пану Мамерту Рэнье. Не ведаю, ці здарылася так, а калі б яе атрымаць, быў бы шчыра ўдзячны. Вазьмі яе да сябе, калі можна».