Марына Аммон - Катэгорыя фантастычнага ў сусветнай літаратуры

Мастацтва барока і Асветніцтва завяршыла распачаты ў папярэднія часы працэс эстэтызацыі катэгорыі фантастычнага, падпарадкаваўшы яе выключна рацыяналістычным мэ­там. Элементы незвычайнага выкарыстоўваюцца дзеля стварэння камічнага ці сатырычнага эфекту, ускладнення інтрыгі, маралізатарскай прапаганды (“Мікрамегас” Вальтэра, “Падарожжа Гулівера” Д. Свіфта, “Камедыя” К. Марашэўскага і інш.).

Інтэнсіўнае развіццё тэорыі і практыкі цудоўнага распачалося ў эпоху рамантызму. Адны з першых распрацовак у дадзенай галіне належаць Ш. Надзье (“Аб фантастычным у літаратуры”) і В. Скоту (“Аб звышнатуральным у літаратуры”), якія здзейснілі на старонках сваіх даследаванняў спробу вытлумачэння фантастычнага метаду ў літаратуры. Аднак, нягледзячы на той факт, што патаемнае, містычнае былі для творцаў “і зместам, і формай, элемен­там і светаўспрымання, і паэтыкі” [3, с. 183] (Т. Чарнышова), вядомыя тагачасныя дзеячы падкрэслівалі другаснасць, службовую функцыю згаданай катэгорыі ў параўнанні з філасофскім, грамадска-палітычным зместам створаных імі тэкстаў.

Арганічнае спалучэнне ў мысленні рамантыкаў пачуццёвага і рацыяналістычнага пачаткаў пры пастаяннай барацьбе паміж імі прывяло да таго, што любы фантастычны вобраз, нават самакаштоўны, быў у той ці іншай ступені ўмоўным. Містыка выступала альбо сродкам ацэнкі свету, выяўлення яго заган і недахопаў, прадстаўленых у творах адкрыта, наўмысна перабольшана, з відавочнай тэндэнцыйнасцю, альбо своеасаблівым дэтэрмінантам яшчэ цьмяна разгаданай, канчаткова не выяўленай заканамернасці развіцця чалавечага соцыуму. Але ў лю­бым выпадку фантастыка тых часоў з’яўлялася сродкам, а не мэтай.

У дадзеным кантэксце, акрамя выразнай блізкасці тэрмінаў фантастыка і алегорыя, актуальнай выступае акцэнталізацыя некаторых сучасных даследаванняў (“Прырода фантастычнага” Т. Чарнышовай, “Філасофія і псіхалогія фантастыкі” К. Фрумкіна і інш.) на ўнутранай тоеснасці катэгорыі цудоўнага ў літаратуры і такога віду мастацкай вобразнасці, як гратэск.

Так, і фантастыцы, і гратэску ў аднолькавай ступені ўласцівыя алагізм, глыбокае адчуванне дзіўнага, “перакуленага” свету і іх здольнасць выяўляць асноўныя супярэчнасці рэчаіснасці. Істотным жа адрозненнем, на думку культуролага Т. Чарнышовай, з’яўляецца тое, што “для разумення фантастыкі вызначальныя рысы набывае гнасеалагічны момант - адносіны веры і няверы, для гратэску ён аказваецца неістотным” [3, с. 79].

Трансфармацыя фантастычнага разгортваецца ў вербальным мастацтве канца XIX - пачатку ХХ стст. Паралельна з ростам цікавасці да паэтыкі незвычайнага ў неарамантыкаў, сімвалістаў, сюррэалістаў адзначанае паняцце сцвярджае сябе як адметны і самастойны эле­мент сусветнага прыгожага пісьменства. Хуткімі тэмпамі фарміруюцца і замацоўваюцца ў наратыўнай практыцы яе першыя разнавіднасці - навуковая фантастыка (Ж. Верн, Г. Уэлс і інш.) і фэнтэзі (Д. Толкін, У Ле Гуін і інш.).

Адбываецца прынцыповае адасабленне прафесійных фантастаў ад папярэдняй традыцыі цудоўнага. Абноўлены варыянт фантастычнай плыні абслугоўвае такія важныя акты чалаве­чага існавання, як “уцёк ад рэальнасці” [1, с. 6] і “пераадоленне рэальнасці” [1, с. 6] (К. Фрумкін). Паступова праходзіць даволі выразны падзел згаданай літаратурнай з’явы на “ўмоўную” і “безумоўную”, што рэалізавалася ў межах пытання дыферэнцыяцыі дадзенай разнавіднасці мімесісу ў якасці прыёму і метаду; жанру, віду і часам роду.

ФАНТАСТЫКА ЯК ПРЫЁМ І МЕТАД

Як слушна заўважае В. Рагойша, пад літаратурным метадам традыцыйна разумеюць сістэму “гістарычна абумоўленых творчых прынцыпаў, якімі мастакі, блізкія па сваіх ідэйна-мастацкіх пазіцыях, кіруюцца пры адборы, абагульненні і ацэнцы жыццёвых з’яў” [4, с. 50]. Прыём жа выступае структурным элементам вышэйназванага тэрміна, спецыфічным аўтарскім ходам для найбольш эфектыўнага ўвасаблення задумы.

На прыкладзе здзейсненага раней экскурсу ў гісторыю сусветнага прыгожага пісьменства было паказана, што фантастыка карысталася асаблівай папулярнасцю менавіта ў якасці адмысловага літаратурнага прыёму. Так, у межах разгледжаных культурных парадыгмаў (антычнай, сярэднявечнай, рэнесансавай, барочнай, асветніцкай, рамантычнай) цудоўнае выконвала выразна службовую функцыю трансляцыі той ці іншай ідэі ў прыхаваным, завуаляваным выглядзе, імкнулася да стварэння і выкарыстанняметафарычнага ладу ўмоўных вобразаў і сімвалаў часцей у іншасказальнай якасці.