Аўтар «Архіпелага ГУЛАГ», з навуковай грунтоўнасцю апісаўшы пяцьдзесят два спосабы катаванняў, кажа пра тых, хто не вытрымліваў:
«Чалавек дзейнічае напалавіну свядома або зусім несвядома, дык за яго паказанні не трэба на чалавека крыўдзіцца».
I далей, пры ўсёй эпічнай стрыманасці гэтага, таксама нетэарэтыка мужнасці,— такі прарыў у сардэчную, мудрую чалавечнасць:
«Брат мой! Не асуджай тых, хто трапіў у такое, хто аказаўся слабым i падпісаў лішняе...»
Не кожны мог быць героем. Аднак каму ж яно дадзена — права рабіць такую праверку мужнасціі
Я не ведаю, колькі ён перанёс, мой брат, ці на долю яго выпалі ўсе катаванні, усе пакуты, якія можа вынесці чалавек. Мне вельмі прыкра, балюча, што ён зламаўся, i мне яго, роднага, вельмі шкада.
Аднаго з тых, каго было так многа, многа...
Праклён i ўсім катам, i кожнаму ладу, які на гэтым трымаецца!
СВАЁ
Я абавязаны яму жыццём.
Быў дзень, калі я, настолькі малы, што змог пралезці паміж радкаватымі металічнымі прутамі старога балкона, праціснуўся так i, з другога боку, упёршыся нагамі i ўчапіўшыся рукамі, пачаў пагойдвацца наперад ды назад. Пакуль не стала страшна i не закрычаў!.. Валодзя выбег на мой крык, паспеў схапіць за каўнер паліцечка. Старога, сіняга, якое я даношваў пасля двух старэйшых.
Я той чорны каракулевы каўнерык запомніў на ўсё жыццё. А на балкон той i на брук пад ім глядзеў у сорак дзевятым. I яшчэ раз, праз сорак гадоў, калі мне пазванілі пра муштук, успомніў таксама...
А мог жа я таксама i памерці разам з ім, нашым найстарэйшым. Калі б здзейснілася тое, што бацька вырашыў, калі з жонкай i меншымі ад'язджаў у вёску. Каб Ігнат, уладзіўшыся на прыходзе, забраў на выхаванне, на вучобу Мішу, а Валодзя, калі закончыць свой інстытут i стане працаваць, а я тым часам падрасту, забраў мяне. Коля застанецца пры бацьках, каб вырасці гаспадаром.
Бацька памёр праз два няпоўныя гады. Мяжа паміж Загорам i Адэсай варожа ўмацавалася. I з нашай замежнай вучобай нічога не выйшла.
У Валодзевым трыццаць сёмым мне было дваццаць. Многія там, куды мы меліся выехаць, у «ворагі народа» траплялі значна маладзейшымі. Курыў бы я, жывучы пры Валодзю, ці не курыў бы, як у Загоры, цяжка сказаць. Застаўся б ад мяне які-небудзь «вещдок» ці не застаўся б — таксама не скажаш.
Ёсць i такое яшчэ.
У першым раздзеле гэтай журботнай недасагі я расказаў, як адзін з маіх паплечнікаў па пісьменніцкім гурце, убачыўшы пасведчанне пра Валодзеву пасмяротную рэабілітацыю, высокаідэйна спытаўся, чаму я маўчаў, што брат мой быў рэпрэсіраваны.
Другі паплечнік, па гурце партызанскім, таксама мой трохі начальнік, вычытаўшы ў газеце пра знойдзены муштук, пазваніў ноччу па міжгароднім, паспачуваў і... зноў жа спытаўся, чаму я пра брата не казаў нічога раней.
У пасляваенным, літаратарскім, варыянце гэта прыдалося б для належнага выпраўлення майго «складанага» жыццяпісу, дапамагло б патаемным біёграфам.
Ну, a ў ваенным, лясным, чаго добрага, прыдалося б яшчэ больш. Асабліва — калі б адразу не «польскі памешчык», a «нямецкі шпіён». Ды таму, хто i сам быў два гады ў Германіі...
Як тут не радавацца жыццю?!
Магло ж быць i трохі не так...
1990
Свінства (ням.)
Даслоўна — «дзіця чалавечае», адпавядае беларускаму «хлопча» (ням.)
I ты таксама тут, мой дарагі? (ням.)
Гэта ўжо проста смешна!.. (ням.)