Анатоль Бароўскі: Воляй абраны. Дамова на спакусу

– Больш чым сто.

– Добра. Сёння раздамо сялянам. Сёння запрасілі найбольш маладых хлопцаў – так папрасіў Казімір Станкевіч.

– А старых?

– Старыя не так успрымаюць, як маладыя. Слухаюць, згаджаюцца, а потым: «Каб чаго кепскага не выйшла з гэтага, бо згнаяць у Сібіры…»

Гарчак усміхнуўся:

– Ды і да зямлі яны больш прывязаны, думаюць, што цар з цягам часу надзелы ім зямлі выдзеліць…

– Калі рак на гары свісне.

Патаптаўшыся яшчэ які час у двары Мацея, былы студэнт Пецярбургскага ўніверсітэта Язэп Гарчак, перадаўшы тайную пасылку, пакрочыў сваёй дарогай далей.

Ён быў дзейным сябрам польска-літоўска-беларускага студэнцкага «Таварыства». Прымаў удзел у студэнцкіх хваляваннях. Жандары арыштавалі яго – два месяцы праседзеў у Кранштацкай крэпасці.

Выслалі на радзіму пад нагляд паліцыі.

Хата селяніна Маркевіча была трохі прасторней за астатнія, таму і вырашылі збірацца ў яго. Вяскоўцы чыталі газету «Мужыцкая праўда”.

Казімір Станкевіч найбольш адукаваны сярод іх.

– Я маю, панове, для вас падаруначак, – прыходзячы ў вёску, казаў ён звычайна сялянам, перадаючы ім газету Каліноўскага. – Прачытайце, перадайце прачытаць іншым, і вам стане ўсё зразумелым наконт таго, як трэба пазбаўляцца ад паншчыны…

– Аддаць потым табе назад, Казік?

– Не, пакіньце сабе. Такіх у мяне ёсць больш за сотню…

Маладыя пацягнуліся да яго, пыталіся, як уключыцца ў агульную барацьбу.

– Пра гэта і расказвае «Мужыцкая праўда», – даставаў ён з кішэні складзены аркушык шэрай паперы. – Давайце паслухаем, што нам раіць рабіць Яська з-пад Вільні…

Так сядзелі і слухалі аж да першых пеўняў.

Пакідалі двор ціха, маўкліва.

Канспірацыі вучыў іх той жа Казімір…

Хлопцы добра засвойвалі яго навуку…

…Ён абуў хадакі, ускінуў на плечы стары латаны-пералатаны кажух, насунуў на галаву шапку аблавушку. Калі ж падышоў да дзвярэй, калі ўзяўся за клямку, каб адчыніць дзверы, з палацяў пацікавілася Анэля:

– Ты куды, Янка? Такая непагадзь на вуліцы.

– У Сакольск схаджу. Мо спаганю доўг з Кіркесава, ужо больш года як не аддае.

– Добра. Доўга не баўся.

– Не забаўлюся – вечарам вярнуся.

– Мо іншым днём выбраўся б, га? Свету Божага нябачна за акном…

Ён нічога не адказаў, бразнуў толькі дзвярыма.

І дзень жа выбраў ён, як быццам другіх не было. Добры гаспадар, як кажуць, свайго сабаку на вуліцу не выганіць, а тут сам сабе выбраў такое надвор’е.

Завіруха ўсчалася яшчэ сярэдначы, выла-завывала ў падстрэшшы, пужаючы дзяцей сваім жудасным скавытаннем. Не аціхла яна і пад раніцу. Верыў Янка, што яна неўзабаве аціхне, бо нейкі цёплы вецер абвяваў твар. Перад сабою ён не бачыў дарогі. А яе і зусім не было, той дарогі, перамяло яе зусім, і следу не засталося. Але ён навобмацак перабіраў нагамі, трымаўся каляіны, што пакінулі колы вазоў яшчэ з восені, следу палазоў саней…

«Дайду, быць таго не можа, каб не дайшоў, – думаў Рабічка, падстаўляючы каўнер кажуха да твару, хаваючыся ад калючай завірухі. Чым далей адыходзіў ад вёскі, тым больш злавалася снежная замяць, мацнеў мароз. – Дарэмна, мусіць, сёння выбраўся ў дарогу, дарэмна… Хаця б і ваўкоў не перастрэць… Мо трэба было і паслухацца хоць раз у жыцці жонку…»

Але ногі настойліва неслі яго наперад. Ён ужо знайшоў і дадатны бок у сваім падарожжы – у такую непагадзь ніхто і не убачыць яго, і не будзе ніякага падазрэння, што ён адправіўся ў Сакольскі земскі суд.

«Я табе пакажу, будзеш мяне доўга помніць, – крыўды я ніколі не забываю. Пабачым яшчэ, чый верх будзе, пабачым…»

Прыйшоў ён у земскі суд пад абед, калі чыноўнікі збіраліся пакінуць свае крэслы. Ад яго адмахнуліся, сказалі, каб зайшоў пазней.

– Я па пільнай патрэбе, – шапнуў ён аднаму, лысаму і нізкаму, чалавеку на вуха.

– Па якой яшчэ патрэбе? – павысіў таўстун незадаволена голас і ўзяўся за дзвярную ручку.

– Па дзяржаўнай. Вось па гэтай…

Рабічка выняў з кішэні складзеную ў некалькі столак паперчыну, падаў судоваму прыставу Вітальду Рагальскаму. Чыноўнік нахмурыўся.

– Ну і што?

– Як што? У нашай вёсцы адкрыта распаўсюджваецца «Мужыцкая праўда». І я ведаю дакладна, хто гэтым займаецца…

– Чаго ж вы мне адразу не сказалі?

– А я і кажу. Прымайце меры. Супраць цара-бацюхны ідзе змова і збор людзей.

Прыстаў замітусіўся, сцішыў голас:

– Сядайце, калі ласка. Як вашае прозвішча?..

Рагальскі паклаў перад сабою чысты аркуш паперы, напісаў: «Аб змове сялян супраць урада», а ў куточку пазначыў: «3-га студзеня 1863 года, Сакольскі земскі суд».