Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

— Трэба вам неяк паказаць «непаслушэнства і значны бунт супраць двара», якія ў 1692 годзе ўчынілі жыхары вёсак Маркуны і Чэхі. Прыгонныя ўзняліся супраць Радзівілаў і іх арандатара шляхціца Падарскага. ІІасля падаўлення на вёскі быў нкладзен штраф у 250 злотых.

— А яшчэ старажылы ўспамінаюць, што ў Міхалішках былі хваляванні ў 1905 годзе Але дакументальн звестак у нас няма.

— Магу вам тут удружыць. не так даўно ў Вільнюсеод папераў адваката Тадэвуша Урублеўскага, мне далося адшукаць «Акты» па справе беспрацоўнага міхалішскага настаўніка Гірша Каварскага і яго сяброў, дзе красамоўна расказваецца аб рэвалюцыйных падзеях. Узнавіць іх можна прыкладна так.

…У той дзень, 9 студзеня 1906 года, неспакойна было на сэрцы ў міхалішскага паліцэйскага стражніка Клінцэвіча. Напярэдадні прыйшла з павета папера: спаўняецца гадавіна з дня расстрэлу ў Пецярбургу, бальшавікі зноў пададуць голас, будзьце напагатове, бо інакш навісне пагроза над вашай кар’ерай. Спачатку Клінцэвіч толькі ўсміхнуўся: у глухім мястэчку — ды рэвалюцыянеры. Але тут жанчыны прынеслі вестку, што ў Міхалішкі з’ехалася нешта з дваццаць чалавек рамеснага люду з Вільні, Смаргоні і Свіра. Прыбыў да бацькоў і галоўны бунтаўшчык Гірш Каварскі. Маладыя сабраліся і пачалі аб нечым раіцца.

— Трэба разагнаць! — вырашыў Клінцэвіч і, націснуўшы на вушы форменную шапку, скіраваўся на местачковую плошчу. Дайшоў да вугла — і струпянеў: насустрач яму правільнымі шэрагамі ішлі дэманстранты. Уперадзе горда крочыў Каварскі, за ім — местачковы шавец Вайнштэйн, кацельшчык Гайкоўскі — чалавек з пяцьдзесят. Марозны ветрык паласкаў чырвоны сцяг. Над калонай узвілася песня:

— Р-разыдзіс-ся! — падаў голас стражнік, але дэманстранты яго не слухалі. Загучэла новая песня: «Марш, марш вперед, рабочий народ!» Клінцэвіч разгубіўся: не даруюць яму гэтага ў павеце. Падышоў ён да моладзі і стаў угаворваць:

— Разыдзіцеся па-добраму. Ужо позна, вы людзям спаць перашкодзіце.

— Няхай старыя спяць! — дзёрзка адказаў Каварскі. — А мы, маладыя, ужо прачнуліся!

Аб тым, што адбылося ў Міхалішках, Клінцовіч падрабязна данёс павятоваму прыставу. Справа была скіравана ў Віленскую палату. Рэвалюцыянерам пагражала турма, бо следства ўстанавіла, што яны мелі зброю, чыталі лістоўкі, былі звязаны са смаргонскай групай сацыял-дэмакратаў. Але Каварскі і Гайкоўскі на суд не з’явіліся, Вайнштэйна ж абараніў Урублеўскі…

— А потым эстафету барацьбы перанялі кэпэзэбоўцы. Нелегальную дзейнасць вёў тут ураджэнец Бабраўнік Іван Адамавіч Лукша. Будучы сакратаром Пабрадскага райкома партыі, першую ячэйку ён арганізаваў у Баранях. Потым ячэйкі з’явіліся ў Міхалішках, Варнянах, Жукойнях. Сакратаром Міхалішскага падрайкома КПЗБ быў Іосіф Гражуль, актывістамі — Рамуальд Маціеўскі, Ізідор Бяляўскі, Франц Бублевіч. Лукшу выдаў пляменнік. Уцёкшы з камеры смяротнікаў у Францыю, наш зямляк стаў членам французскай кампартыі, удзельнікам Супраціўлення. У сорак сёмым вярнуўся на радзіму з білетам, падпісаным Марысам Тарэзам.

— Тут, я бачу, ляжаць кнігі В. Цімафеева «Таварышы лётчыкі» і Г. Гофмана «Нараджэнне подзвігу». Якое яны маюць дачыненне да Міхалішак?

— Самае непасрэднае, — цяпер тлумачыць Міхал Андрэевіч. — Іх аўтары ў сорак першым годзе сустрэлі ў Міхалішках вайну. Тут знаходзіўся тады вучэбны аэрадром з летнім лагерам. Яшчэ 21 чэрвеня курсанты давалі ў міхалішскім клубе канцэрт. А назаўтра з захаду з’явіўся аднаматорны самалёт без апазнавальных знакаў і сеў недалёка ад хутара, пад лесам. Высадзіў двух пасажыраў і на відавоку адляцеў на захад. Пакуль дабеглі нашы патрулі, невядомыя скрыліся ў лесе. А праз дзесяць мінут загарэўся хутар. Гэта быў сігнал. Адразу ж з’явіліся дваццаць чатыры варожыя пікіроўшчыкі і пачалі бамбіць аэрадром.

— Трэба было б увекавечыць памяць той трагедыі помнікам.

— І не толькі той. Памяць мірных жыхароў Міхалішак, пастраляных ва ўрочышчы. Памяць двух невядомых лётчыкаў. Старая Лаздоўская расказвала мне, што ля былога двара ў жніўні 1944 года невядомыя людзі, якія гаварылі не па-руску, але і не па-нямецку, пахавалі з салютам двух сваіх таварышаў. Магчыма, гэта былі лётчыкі з эскадрыллі «Нармандыя-Нёман».

— Наколькі мне помніцца, гэта эскадрылля ў Міхалішках не дыслацыравалася.

— Ну і што? Нейкі падбіты самалёт мог сесці на запасны аэрадром.

Глянуўшы на экспанаты больш позняга часу — камсамольскі білет дэпутата Міхалішскага сельсавета Васіля Гнядоўскага, які не вярнуўся з фронту, фатаграфіі воінаў, што вызвалялі Астравеччыну, пісьмо школьнікам В. Нікалаевай-Церашковай, мы выходзім на ганак. Кароткі перакур.