Андрэй Федарэнка - Смута

Мне было сорамна, няёмка, я павярнуўся і пайшоў, праклінаючы і сябе, і гэтую «Камандзііроўку», думаючы, што ніякая праўда не варта быць выказанай, калі яна можа пакрыўдзіць чалавека... Тут я наткнуўся на другога літаратара, маладзейшага, які моцна паціснуў мне руку:

— Малайчына! Вось моцны, але і хітры, не лабавы, удар па застоі — вачыма антыперабудоўшчыка! Да людзей ідзе новае, а яны гатовы адгарадзіцца ад усяго свету — вясковае адвечнае дзікунства плюс камуністычныя забабоны!

Вось так літаратурны твор можа гаварыць сам за сябе.

Акрылены, заднім розумам я падумаў, што таксама мог бы адказаць першаму, вядомаму літаратару. «Добра, няхай Вы перабудаваліся да таго, што пачалі проста ненавідзець той ранейшы лад, пры якім жылі і выдавалі кнігі, не можаце нават слухаць пра яго, хочаце нават пісаць разгром(?),— але няўжо, калі Вы бегалі басанож, калі лавілі першую рыбіну, атрымлівалі ў школе першую пяцёрку, цалавалі ўпершыню дзяўчыну — няўжо Вам у тыя хвіліны думалася, што ўсё гэта атручана нейкім застоем? Няўжо ў Вас не засталося звычайнай чалавечай настальгіі — па сабе маладым, па маладой матцы, па безчарнобыльскіх часах?..”

Ненавідзець тыя часы з такой непрымірымасцю — тое самае, што ненавідзець сваё ранейшае жыццё, сябе самога. А ненавідзець сваё ранейшае жыццё можна толькі тады, калі ў ім было нешта несумленнае, саромнае.

* * *

Твор павінна тлумачыць крытыка — калі, вядома, ёсць што тлумачыць. Ізноў адкажу: павінна-то павінна...

Пачатак будзе падобны. Пасля выхаду ў «Маладосці» аповесці «Смута» я выпадкова сустрэўся з вядомым крытыкам, якога шчыра люблю, паважаю, артыкуламі якога ў свой час зачытваўся (цяпер ён адышоў, на жаль, ад літаратуры і займаецца палітыкаю). Крытык адвесіў мне перабольшана-ветлівы паклон і голасна павітаўся:

— Здравствуйте, господин Федаренко!

Што абазначала такое «тлумачэнне крытыкі»— для мяне загадка па сённяшні дзень.

Але тут трзба зрабіць агаворку. Мне ў ніводнага пісьменніка не даводзілася чытаць, каб ён асабліва шанаваў ці нават увогуле прызнаваў крытыку як важны літаратурны працэс. Самае распаўсюджанае выказванне (яго аўтар — Чэхаў) — «крытык — гэта авадзень на спіне ў пісьменніка». Відаць, гэта проста даніна модзе, своеасаблівая традыцыя: калі не палаеш крытыку, дык быццам не можаш лічыцца сапраўдным пісьменнікам. На самай справе крытык і пісьменнік — гэта два валы ў адным ярме, якія цягнуць адзін плуг, вядуць адну баразну. I крытык нават часта «пацягвае» больш за пісьменніка — згадайце вядомыя літаратурныя артыкулы Л. Шзстава. Нашая беларуская крытыка, на маю думку, таксама вельмі моцная, асабліва цэлая плеяда маладых; іхнія артыкулы часта чытаюцца цікавей за творы аўтараў, пра якіх пішацца ў артыкулах.

Тым не менш у творчасці кожнага пісьменніка ёсць куточкі, у якія крытыку заглянуць проста немагчыма.

* * *

Наш цяперашні «дзікі рынак» быў, несумненна, зроблены не Ельцыным з Гарбачовым, не дэмакратамі альбо камуністамі — як пэўнымі рухамі, партыямі, а ў прынцыпе нейтральнымі прэсаю і тэлебачаннем. Журналістамі, якім хацелася, каб іх чыталі і слухалі.

Я пачаў пісаць «Омуту», калі зрабіў страшнае для сябе адкрыццё: тыя самыя газеты, з тымі ж самымі назвамі, з тымі самымі журналістамі пішуць зусім адваротнае таму, што пісалі яшчэ ўчора, на ўсіхняй памяці. I гэтыя людзі маглі прынесці нешта новае?! Мала таго, што яны ніяк не саромеліся адмаўляцца публічна ад саміх сябе — яны ўсё больш распаляліся, усё больш у іхніх словах гучалі заклікі да помсты некаму за нешта...

Так выдумалаея антыгазетная, антыпрэсавая аповесць.

Нядаўна Салжаніцын, якога цяжка абвінаваціць у сімпатыях да ўсяго, што прынесла яму столькі бедаў, сказаў у тэлеіінтэрв'ю: «Калі гэты клас (перакупшчыкаў, пасрэднікаў, спекулянтаў...) аб'яднаецца з мафіяй дзяржаўнаю, яны будуць піць з нас кроў не семдзесят, а семсот гадоў». Такую ж думку, як мог, я і стараўся развіць у аповесці «Смута» і ў апавяданнях, што пісаліся паралельна ці ў тым жа 1990 годзе: «Камандзіроўка», «Сіндром», «Рэдактар», «Рэкляма» і інш.

Камуністычная гарбастройка — яшчэ не дэмакратыя, а перакупшчык гарэлкі — не рынак. Пра застой я таксама сёе-тое ведаю: то быў час, калі людзям трэба было, сапраўды, што хочаш, хоць чорт лысы, толькі не тое, што ёсць. Але калі гэтае, што ёсць цяпер — якраз тое самае, што задумвалася, чаму трэба толькі радавацца, пра якое не трэба «своих суждениев иметь» — тады мне чамусьці хочацца ў застой.