José Saramago - Podwojenie

Tertulian Maksym Alfons starannie umył naczynia po kolacji, od zawsze stanowi dla niego niepodważalny obowiązek zostawienie po jedzeniu wszystkiego w stanie nieskazitelnej czystości i na swoim miejscu, co uczy nas, wracając po raz ostatni do wyżej cytowanych młodych dusz, dla których podobne działanie byłoby, być może, jeśli nie wręcz z największym prawdopodobieństwem, godne lekceważenia, a przymus jest martwą literą, co uczy nas, jak mówiliśmy, że nawet od kogoś tak mało godnego polecenia w sprawach, tematach i kwestiach związanych z wolnym wyborem można się czegoś nauczyć. Tertulian Maksym Alfons przyjął z wyważonych obyczajów rodziny, w której przyszedł na świat, te i inne dobre nauki, zwłaszcza od matki, szczęśliwie jeszcze żywej i zdrowej, którą niechybnie odwiedzi pewnego dnia w małym miasteczku na prowincji, gdzie przyszły nauczyciel otworzył oczy na świat, kołyskę matczynych Maksymów i ojcowskich Alfonsów, i w której przydarzyło mu się być pierwszym Tertulianem, urodzonym niemalże czterdzieści lat temu. Ojca, nie ma innego wyjścia, będzie musiał odwiedzić tylko na cmentarzu, takie jest to kurewskie życie, zawsze się nam kończy. Brzydkie słowo przebiegło mu przez głowę nieproszone, kiedy wychodził z kuchni, to przez tę myśl o ojcu i uczucie tęsknoty, Tertulian Maksym Alfons raczej nie używa przekleństw, tak konsekwentnie, że jeśli z rzadka wymsknie mu się jakieś, sam się dziwi brakiem przekonania swych organów głosowych, strun, jamy ustnej, języka, zębów i ust, jakby artykułowały one wbrew sobie i po raz pierwszy słowa z języka dotychczas nieznanego. W małym pomieszczeniu mieszkania, służącym mu za gabinet i pokój dzienny, znajduje się dwuosobowa kanapa, niski stolik pośrodku, krzesło z siedzeniem wyłożonym tapicerką, chyba wygodne, telewizor naprzeciw niego, i biurko postawione z boku tak, by padało na nie światło z okna, na którym leżą ćwiczenia i kaseta wideo, czekając na to, które z nich wygra. Dwie ściany są wypełnione książkami, większość tomów jest pomarszczona od ciągłego używania i zwiędła ze starości. Na podłodze dywan z motywami geometrycznymi o przytłumionych kolorach, a może spełzłych, pozwala utrzymać nastrój komfortu, nie wykraczającego ponad przeciętność, bez pretendowania do bycia czymś więcej, niż jest, miejscem zamieszkania zwykłego nauczyciela gimnazjum, który mało zarabia, co wydaje się powszechnym kaprysem klasy nauczającej albo historycznym potępieniem, którego jeszcze nie udało się odpokutować. Okruch ze środka, to znaczy książka, którą czyta Tertulian Maksym Alfons, doniosłe studium starożytnych cywilizacji mezopotamskich, znajduje się tam, gdzie została zostawiona poprzedniej nocy, tutaj, na centralnie ustawionym stoliku, w oczekiwaniu, tak jak pozostałe dwa okruchy, właściwym chyba wszystkim rzeczom, bo nie mogą tego uniknąć, tak oto rządzące nami przeznaczenie zdaje się tworzyć część nieprzeniknionej natury rzeczy. Przy osobowości takiej, jaką jawi nam się ta Tertuliana Maksyma Alfonsa, który już dał drobne dowody bierności swego ducha, a nawet skłonności do uników, choć znamy go od niedawna, nie wprawiłby w zdumienie, gdyby nagle świadomie zaczął udawać przed samym sobą, kartkując ćwiczenia uczniów z udawanym zainteresowaniem, otwierając książkę na stronie, na której przerwał był lekturę, patrząc na kasetę z jednej i drugiej strony, jakby jeszcze się nie zdecydował, co w końcu chce robić. Ale pozory, nie zawsze tak mylące, jak się uważa, nierzadko zaprzeczają sobie nawzajem i być może pozwolą w przyszłości wyłonić się symptomom otwierającym drogę możliwym poważnym różnicom w modelu zachowań, który ogólnie wyglądał na zdefiniowany. Można by było uniknąć tego mozolnego wyjaśnienia, gdybyśmy w swoim czasie, bez ogródek powiedzieli, że Tertulian Maksym Alfons skierował się prosto, to znaczy w prostej linii, do biurka, chwycił kasetę, przebiegł wzrokiem informacje z przedniej i tylnej strony kasety, przyjrzał się uśmiechniętym twarzom aktorów, zauważył, że tylko nazwisko jednego z nich, głównego, młodej i ładnej dziewczyny, jest mu znane, co było ostrzeżeniem, że film w chwili podpisywania kontraktów nie cieszył się specjalną uwagą producentów, a potem, szybkim ruchem zdradzającym wolę, zdającą się nigdy nie poddawać wątpliwościom, wepchnął kasetę do środka odtwarzacza wideo, usiadł na krześle, nacisnął przycisk startowy pilota i rozsiadł się wygodnie, by jak najprzyjemniej spędzić wieczór, którego próbka niezbyt była zachęcająca, więc pewnie całość też niewiele będzie warta. I tak było. Tertulian Maksym Alfons zaśmiał się dwa razy, uśmiechnął się trzy albo cztery razy, komedia, oprócz tego że lekka, jak ją określił kolega od matematyki, przede wszystkim była absurdalna, nonsensowna, była kinematograficznym tworem, w którym logika i zdrowy rozsądek protestowały za drzwiami wejściowymi, bo zabroniono im wstępu tam, gdzie popełniano niedorzeczności. Tytuł, owo Kto szuka, znajduje, był jedną z tych oczywistych metafor typu, co to jest, ma dziób, pływa i kaczka się nazywa, szukania ani znajdowania nie było w filmie widać, wszystko ograniczało się do szaleńczej ambicji, którą uosabiała młoda aktorka w sposób najlepszy, w jaki ją nauczono, okraszony był ten przypadek nieporozumieniami, manewrami, rozminięciami się i pomyłkami, pośród których, niestety, depresja Tertuliana Maksyma Alfonsa nie zdołała znaleźć najmniejszego ukojenia. Kiedy film dobiegł końca, Tertulian był poirytowany bardziej sobą niż kolegą. Tamtego usprawiedliwiała dobra wola, ale jego, który miał już wystarczająco dużo lat, żeby nie uganiać się za fajerwerkami, bolała, jak to zwykle w przypadku ludzi naiwnych, właśnie to, jego naiwność. Powiedział na głos, Jutro oddam to gówno, tym razem nie było zaskoczenia, uznał, że należy mu się prawo do ulżenia sobie w sposób ordynarny, a poza tym trzeba mieć na uwadze, że była to dopiero druga nieprzyzwoitość, na jaką sobie pozwolił w ciągu ostatnich kilku miesięcy, w dodatku pierwsza z nich wymsknęła mu się tylko w myślach, a to, co wydarza się tylko w myślach, nie liczy się. Rzucił okiem na zegarek i zobaczył, że nie ma jeszcze jedenastej. Jest wcześnie, mruknął pod nosem, a chciał przez to powiedzieć, co za chwilę zobaczymy, że jeszcze ma czas, żeby ukarać samego siebie za lekkomyślne porzucenie obowiązków na rzecz upodobań, coś rzeczywistego na rzecz czegoś fałszywego, coś trwałego na rzecz czegoś ulotnego. Usiadł przy biurku, ostrożnie przysunął do siebie ćwiczenia z historii, jakby chciał je prosić o wybaczenie za to, że uprzednio je porzucił, i pracował do późnej nocy, niczym skrupulatny mistrz, którym zawsze starał się być i za którego uchodzić, pełen pedagogicznej wyrozumiałości wobec swych podopiecznych, lecz niezwykle wymagający w sprawie dat i niezłomny w kwestii przydomków. Było późno, kiedy dobrnął do kresu zadania, które sam sobie postawił, jednakże, wciąż jeszcze żałując pomyłki, jeszcze skruszony grzechem, i jak ktoś, kto postanowił zamienić zbyt dokuczliwą włosiennicę na inną, niemniej pokutną, zabrał do łóżka książkę o starożytnych cywilizacjach mezopotamskich, by pogrążyć się w rozdziale traktującym o Amorytach i, w szczególności, o ich królu Hammurabim, tym od kodeksu. Po czterech stronach zasnął spokojnie, znak to, iż zostało mu odpuszczone.

Obudził się godzinę później. Nie śnił, żaden okropny koszmar nie zburzył mu porządku mózgu, nie machał rękoma, broniąc się przed przylepionym do twarzy galaretowatym potworem, otworzył jedynie oczy i pomyślał, Ktoś jest w domu. Powoli, nie śpiesząc się, usiadł na łóżku i zaczął nasłuchiwać. Wewnętrzny pokój, nawet w ciągu dnia nie docierają tu żadne dźwięki z zewnątrz, a o tej porze nocy, Któraż to może być godzina, zwykle panuje kompletna cisza. I była kompletna. Kimkolwiek był intruz, nie ruszał się ze swego miejsca. Tertulian Maksym Alfons wyciągnął rękę w stronę nocnego stolika i zapalił światło. Zegar pokazywał kwadrans po czwartej. Jak większość zwykłych ludzi Tertulian Maksym Alfons ma w sobie tyle samo z człowieka odważnego co z tchórza, nie jest typem niezwyciężonego bohatera filmowego, ale nie jest też kompletnym tchórzem, z tych, co to sikają ze strachu po nogach, gdy tylko o północy usłyszą skrzypienie wrót prowadzących do lochów zamku. To prawda, że poczuł, jak jeżą mu się włosy na całym ciele, ale to zdarza się nawet wilkom, kiedy stawiają czoło niebezpieczeństwu, a nikomu przy zdrowych zmysłach nie przyjdzie do głowy uznać, że wilki są żenującymi tchórzami. Tertulian Maksym Alfons udowodni, że też nie jest tchórzem. Zsunął się lekko z łóżka, chwycił but, z braku bardziej przekonywającej broni, i z wielką ostrożnością wyjrzał przez drzwi prowadzące na korytarz. Spojrzał w jedną stronę, później w drugą. Wrażenie czyjejś obecności w domu, które go obudziło, stało się trochę bardziej dojmujące. Zapalając światła w miarę przesuwania się, słuchając walenia swego serca w klatce piersiowej niczym galopującego rumaka, Tertulian Maksym Alfons wszedł do łazienki, a potem do kuchni. Nikogo. A wrażenie obecności, tam, co zaskakujące, wydawało się tracić na intensywności. Wrócił do korytarza i w miarę jak się zbliżał do salonu, stwierdził, że niewidoczna obecność stawała się gęściejsza z każdym krokiem, jakby powietrze zaczęło drżeć z powodu odbicia jakiegoś ukrytego żaru, jakby zdenerwowany Tertulian Maksym Alfons kroczył po terenie skażonym radioaktywnością, niosąc w rękach licznik Geigera wysyłający ektoplazmy, zamiast emitować dźwiękowe ostrzeżenia. Nie było nikogo w pomieszczeniu. Tertulian Maksym Alfons rozejrzał się dookoła, stały tam, silne i nieustraszone, obie wysokie półki wypełnione książkami, wisiały oprawione w ramki grawiury na ścianach, o których jak dotąd się nie wzmiankowało, ale pewne jest, że tam wiszą, i tam, i tam, i tam, biurko z maszyną do pisania, krzesło i niski stolik pośrodku z niewielką rzeźbą ustawioną dokładnie na geometrycznym środku, i dwuosobowa kanapa, i telewizor. Tertulian Maksym Alfons wyszeptał bardzo po cichu, z niepokojem, Ach więc to to, a kiedy wymówił ostatnie słowo, wrażenie obecności prysło po cichu, niczym bańka mydlana. Tak, to było to, telewizor, wideo, komedia pod tytułem Kto szuka, znajduje, obraz w środku, który powrócił na swoje miejsce po podejściu do łóżka i obudzeniu Tertuliana Maksyma Alfonsa. Nie miał pojęcia, co to mógł być za obraz, ale miał pewność, że go rozpozna, kiedy znów się pojawi przed jego oczami. Poszedł do sypialni, włożył szlafrok na piżamę, żeby nie zmarznąć, i wrócił. Usiadł na krześle, ponownie nacisnął przycisk pilota i, pochylony do przodu, z łokciami na kolanach, zamieniony we wzrok, już bez śmiechu i uśmiechów, przejrzał historię pięknej kobiety, która chciała osiągnąć sukces w życiu. Po dwudziestu minutach zobaczył ją, jak wchodzi do hotelu i idzie w stronę lady recepcjonisty, usłyszał, że się przedstawia, Nazywam się Inês de Castro, wcześniej już zwrócił uwagę na interesujący i historyczny zbieg okoliczności, po czym usłyszał, że kobieta mówi dalej, Mam tu zarezerwowany pokój, recepcjonista spojrzał jej prosto w twarz, w kamerę, nie na kobietę, albo na kobietę, która znajdowała się w miejscu kamery, Tertulian Maksym Alfons prawie nie zrozumiał tego, co powiedział recepcjonista, kciukiem dłoni, w której trzymał pilota, energicznie nacisnął przycisk zatrzymania, ale obraz już zniknął, jest sprawą oczywistą, że nie traci się niepotrzebnie taśmy na jednego aktora, zresztą pojawiającego się dopiero po dwudziestu minutach filmu, statysty albo niewiele więcej, taśma przewinęła się, ponownie przesuwa się twarz recepcjonisty, młoda i piękna ponownie wchodzi do hotelu, znowu mówi, że nazywa się Inês de Castro i że ma zarezerwowany pokój, teraz tak, oto jest przed naszymi oczami zatrzymany obraz twarzy recepcjonisty patrzącego prosto na tego, kto na niego patrzy. Tertulian Maksym Alfons wstał z krzesła, klęknął przed telewizorem z twarzą tak blisko ekranu, jak mu na to pozwalał wzrok, To ja, powiedział i ponownie poczuł, że jeżą mu się włosy na ciele, to co tam się wydarzało, nie było prawdą, nie mogło być prawdą, każda zrównoważona osoba przypadkiem obecna w tamtym miejscu uspokoiłaby go, Cóż za pomysł, drogi Tertulianie, proszę być tak dobrym i zwrócić uwagę, że on ma wąsy, podczas gdy pana twarz jest ogolona. Ludzie zrównoważeni już tacy są, mają zwyczaj upraszczania wszystkiego, a potem, zresztą zawsze zbyt późno, widzimy ich, jak się zdumiewają w obliczu obfitej różnorodności życia, przypominają sobie wtedy, że brody i wąsy nie mają własnej woli, wyrastają i pienią się, kiedy się im na to pozwoli, czasem także ze zwykłej gnuśności nosiciela, lecz w pewnej chwili, tylko dlatego, że zmieniła się moda albo włochata monotonia uczyniła je przykrymi dla lustra, znikają bez śladu. Nie zapominajmy jednak, bo wszystko może się wydarzyć w przypadku aktora i sztuk scenicznych, wysoce prawdopodobnej możliwości, że wąski i dobrze utrzymany wąs recepcjonisty jest po prostu sztuczny. Historia zna takie przypadki. Te rozważania, będąc oczywistymi, mogłyby naturalnie być wypowiedziane ustami każdej osoby, mógłby wypowiedzieć je również sam Tertulian Maksym Alfons, gdyby nie był tak skoncentrowany na poszukiwaniu w filmie innych sytuacji, w których pojawi się ten sam drugorzędny aktor albo statysta z tekstem, jak należałoby go dokładniej określić. Aż do końca historii mężczyzna z wąsami, ciągle w swojej roli recepcjonisty, pojawił się jeszcze pięć razy, za żadnym razem nie napracował się szczególnie, choć przy ostatnim pojawieniu się dane mu było wymienić dwa zdania, w założeniu złośliwe, z zadzierającą nosa Inês de Castro, a potem, kiedy ona oddalała się, kołysząc biodrami, patrzył na nią wzrokiem karykaturalnie pożądliwym, który realizator pewnie uznał za zabójczy w oczach spragnionego śmiechu widza. Nie trzeba mówić, że skoro Tertulian Maksym Alfons nie uznał tego za śmieszne za pierwszym razem, tym bardziej nie zaśmiał się za drugim. Wrócił do pierwszego obrazu, tego, kiedy to recepcjonista na pierwszym planie patrzy prosto w twarz Inês de Castro, i przeanalizował obraz zarys po zarysie, rys po rysie, Pomijając pewne niewielkie różnice, pomyślał, przede wszystkim wąsy, inna fryzura, mniej pełna twarz, jest taki sam jak ja. Teraz poczuł się spokojny, bez wątpienia podobieństwo było, by tak się wyrazić, uderzające, ale nic poza tym, nie brak w świecie podobieństw, proszę spojrzeć choćby na bliźniaki, zadziwiające jest to, że przy sześciu miliardach ludzi na ziemi nie można znaleźć dwóch osób idealnie takich samych. Że nigdy nie mogłyby być idealnie takie same we wszystkim, to już wiadomo, powiedział, jakby rozmawiał z tamtym, niemal swoim drugim ja, które patrzyło na niego ze środka telewizora. Wróciwszy na krzesło, zajmując więc umowne miejsce aktorki odgrywającej rolę Inês de Castro, zabawił się w odegranie roli klienta hotelu, Nazywam się Tertulian Maksym Alfons, obwieścił, a potem, uśmiechając się, A pan, pytanie należało do tych najbardziej oczywistych, spotykają się dwie identyczne osoby, logiczne jest, że chcą dowiedzieć się wszystkiego o tej drugiej osobie, a imię jest wśród tego zawsze pierwszą rzeczą, bo mamy przeczucie, że są to wrota, przez które się wchodzi. Tertulian Maksym Alfons przewinął taśmę do końca, znajdowała się tam lista mniej znaczących aktorów, nie pamiętał, czy podano przy nich takie role, które odgrywali, jednak nie, nazwiska pojawiały się w kolejności alfabetycznej, po prostu, i było ich wiele. Lekko rozkojarzony, chwycił pudełko kasety, jeszcze raz przebiegł oczyma po tym, co tam pisano i pokazywano, uśmiechnięte twarze głównych aktorów, krótkie streszczenie historii, a także, na samym dole, na linii z informacjami technicznymi, małymi literami data powstania filmu. Już ma pięć lat, wymamrotał, przypominając sobie jednocześnie, że powiedział mu to kolega od matematyki. Już pięć lat, powtórzył i nagle świat ponownie się zakołysał, nie był to wynik nieuchwytnej i tajemniczej obecności, która go obudziła, ale coś konkretnego, i nie tylko konkretnego, ale też możliwego do udokumentowania. Drżącymi rękoma otworzył i zamknął szufladę, wydobył z niej koperty z negatywami i odbitkami fotografii, rozrzucił wszystko po całym stole, w końcu odnalazł to, czego szukał, swój portret sprzed pięciu lat. Miał wąsy, inną fryzurę, mniej pełną twarz.