Ян Збажына - Пыл саркафагаў

Ды яшчэ калі кажуць, што ваш бацька з мазураў, а маці жыдоўка і вы ніяк не «цягнеце» на тутэйшага, а за сваю шляхетнасць трэба змагацца не высакародна - шпагаю ці пісталетам у двубоі, — а ўсімі праўдамі і няпраўдамі ад местачковых да губернскіх і вышэй чынадралаў імперыі «дзвюх сталіц»..,

калі вы спалучаеце ў адной асобе палітыка і мастака-творцу, і, з аднаго боку, вы «асвечаны вальтэр’янец» і цынік, з другога — рамантык і паэт...,

калі, улічваючы вышэй сказанае, ваша каханка аддае перавагу тытулаванаму ваяру-графу і бярэ з ім шлюб, а вы вымушаны працягваць свой радавод згодна з лепшымі традыцыямі «сыноў Ізраіля»...

калі, маючы Бацькаўшчыну, вы не маеце Радзімы, бо для існавання апошняй неабходна незалежнасць, і лёс ваш -гэта бясконцая вандроўка па краінах, і жыццё ваша барацьба за волю...

Тады недобразычліўцы абвінавацяць вас у бруднай палітыцы, пры дапамозе якой вы стварылі сабе выбітнасць палітычную вершаплётствам альбо выбіваліся ў літаратуру палітыканствам...,

тады ёсць верагоднасць, што вас атруцяць, каб вы не належалі самі сабе...,

тады нашчадкі ўсіх гэтых міжчассяў і бязмежжаў перасварацца паміж сабою, ірвучы вас на часткі...,

тады шмат якіх бездараў выб’ецца ў таленавітыя, даследуючы вашае жыццё «па костачках»...,

тады вы станеце прыкладам для шмат каго і, акрамя аднаго геніяльна-генетычнага з вамі паэта Уладзіслава Хадасевіча, знойдзецца добры дзесятак «самазваных» паперабруднікаў, якія выкраяць сабе месца ў вашым радаводзе...,

тады вашым імем назавуць вуліцы, калгасы, установы, паставяць помнікі, адчыняць музеі, адзначаць у ваш гонар святы...,

тады вы нарэшце ўцячаце ад сябе і перастанеце быць самім сабою, бо будзеце адлюстраваннем, і адлюстроўваць будзеце цэлую эпоху, ператвараючыся сапраўды ў міжчассе і бязмежжа...,

тады наўрад ці хто зразумее, што ваша роля была ў тым, каб міжчассе і бязмежжа ўкласці ў час і межы... I калі гэта так, то вы - геній, а гэта ўжо па-за межамі свядомага.

Як трапна заўважыў гарадзенскі паэт Алесь Чобат, да беларусаў пасылаць Месію даўно не мела сэнсу. Безыменныя і сляпыя, як краты, людзі ўсё ўспрымалі навобмацак. Не ведалі яны ні пра Сонца, ні пра Свабоду і ў бяздушшы сваім былі праклёнам свае зямлі.

Ад песень жальбы сталі яны бязмоўнымі, глухімі, і, каб хто паклікаў іх, то не пачулі б, а каб пачулі, то не зразумелі б.

Ды з Боскай ласкі, каб дарэшты не сканалі гэтыя людзі, час ад часу ўкладалася нейкаму з іх мова, як душа народа. Вось сказалі сваё слова і адышлі ў нябыт Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Янка Лучына, Францішак Багушэвіч.

Але на пачатку шляху да Адраджэння кожнага народа стаіць не Прарок. Першым прыходзіць Паэт, за ім — Філосаф, далей — Прарок, а ўжо потым з’яўляецца і Сам Месія. Без гэтага немагчыма ўваскрашэнне, бо калі мусіла спачатку быць Слова, то і вянчаць будзе Слова, прадуманае, выпакутанае і таму боскае.

Але на зямлю, спавітую вечным туманам, сярод статку авечак з нябёсаў спусцілася заклятая кветка Купалля...

Некалі і некаму яна павінна была сказаць “Вось я” і самой ускласці на сябе Крыжы ўсіх чатырох: Паэта, Філосафа, Прарока і Месіі, бо шмат часу ўжо было страчана!

Зліваючы ў адзінае цэлае хрысціянства і паганства, у дзень святкавання праваслаўнымі Прарока Яна Прадцечы 8 ліпеня 1882 года нарадзіла яна ў Вязынцы таго, каму наканавала сказаць пра сябе: “А беларусы нікога не маюць. Няхай жа хоць будзе Янка Купала”.

Былі і да Янкі Купалы і песняры, і асветнікі, і змагары. Але яму Небам было наканавана стаць Збавіцелем.

Каб Купала не быў паэтам, ён наўрад ці быў бы пачуты афіцыйна, быў бы філосафам без філасофіі; каб не здарылася ні таго, ні другога, ён не стаў бы Прарокам. І ў гэтым адзінстве ён — Месія роднай зямлі!

Ворагі Адраджэння, каб адарваць яго ад Бацькаўшчыны, а Яе ад Яго, рэзалі Месію на “рамантызм” і “трагізм”. Але Купала не быў кавалкам ні таго, ні другога. Тыя, каму не дадзена ўбачыць усё цалкам, пра ўсё будуць меркаваць па сваёй слепаце.

Месія не можа быць нікім, акрамя як Месіяй. Можа таму ў 1930 годзе Янка Купала ўсклаў на сябе рукі. Але дарма. Месіі паміраюць ад лапаў ката, пранёсшы свой крыж уласна і на сваю Галгофу. Толькі так і не інакш.

А Купала і пранёс яго, як належыла пранесці. Нават яго панегірыкі Маскве і СССР, “таварышам” і першаму сярод іх гучалі як сарказм, кпін і здзек з апошніх, што проста нельга было не заўважыць. Нельга было заўважыць гэта і ўголас, бо выключнае права рабіць з Месіі “ворага народа” належала толькі найвялікшаму “сябру ўсіх працоўных”.