Влас Иванов-Паймен - Кĕпер

Çав тĕлĕнтермĕш япалана пула Тайман Сахарне ют енне ăсатма пĕтĕм ял пухăнчĕ. Ыран-паян вăл пушкăрт ялĕсем урлă, нимĕç колонийĕсем урлă Пасарлăяла тухса каять.

Халăх пӳртре те лăках иккен. Савăк хуçа хăнасене сăйлама арăмне хушнă та, хăй лакпа витнĕ, тимĕр трубаллă тăваткал ещĕк умĕнче ларать. Граммофон сасси ял тăрăх ян кайтăр тесе, трубине малтан урама йăтса тухнă, унтан кĕпçине чӳречерен чиксе, ещĕк çумне майлаштарнă. Халăх çавна пĕлмест, тимĕр тухатмăш хăех чӳречерен пуçне кăларнă та çăварне ытлашши карса янă тесе шутлать. Этем пек калаçма пултаракан япала çăварне карса яма пултараймасть-и вара?

Труба кĕрлеме чарăнсан, хуçа ещĕк çинчи хура икер-чине тепĕр май çавăрса хурать те ещĕкĕн çутă аврине çавăркаласа илет. Труба вара каллех кĕрлеме тытăнать.

Хуларан Сахар хăйĕнпе пĕрле хăна илсе килнĕ. Самлей чăвашĕ вăл, Кăяш Тимкки. Тĕнче куркаланă çын. Тĕрмере те ларса курнă. Лаша вăрланăшăн мар, çын вĕлернĕшĕн мар хупнă ăна — халăха пăлхатнăшăн. Халĕ Тимккине хурăнташ-хăмăр палласшăнах мар. Тайман çын мĕн хăтланнине пăхса тăмасть, хăйĕнле хăтланать. Самлей чăвашне Чулçырмара хăнана чĕннине çырлахман вăл, хăйпе пĕрле Пасарлăяла куçса кайма сĕннĕ: «Самлейне ан таврăн, унта каллех сана сутакансем тупăнĕç», — тенĕ.

Тахçантанпах туслă вĕсем, пĕрне-пĕри лайăх пĕлеççĕ. Çавăнпа хуçа чаплă хăнине черкке сĕнмерĕ — пачах ĕçмест Кăяш Тимкки. Ак халĕ те ыттисем сетел хушшинче эрех сăрăхтараççĕ, ку граммофон пластинкисемпе айкашса ларать.

— Ак çакна юрлаттарса пăхар-ха, — тет Тимкка. — Çак вырăсран хăватлă юрлакан тĕнчере урăх çук. Шаляпин.

— Чухлатăп, Федор Иванчă ятлă вăл, — тĕлĕнтерчĕ хуçа хăнана. — Ман Ваççа пуçана ун Василий ятлă шăллĕпе салтакра паллашнă. Аташĕпе пĕрле чаплă юрăçă патĕнче хăнара та пулкаланă, вăл юрланине те илтсе курнă.

— Блоха-ха-ха, — ахăрать тамăк труби, урамри халăха култарать. Халăх кулма пуçларĕ пулсан, ахăрсамана килмест вара.

Анчах ялта пĕр çыншăн çутă тĕнче чăннипех хупланма пуçланă. Тайман Сахарĕн вунă çулхи ывăлĕ Рамаш улăха лаша кайса янă хыççăн киле чупса таврăнатчĕ. Ашшĕ хуларан илсе килнĕ труба этем пек калаçнине итлесе кур-ман-ха вăл, çавăнпа васкарĕ. Çырмавăррине çитсе кĕрсен, темле хĕрарăм хăрушă сасăпа кăшкăрса янине илтрĕ Рамаш. Пăсара Макарĕ арăмне урама çӳçрен сĕтĕрсе тухнă та чыша-чыша кӳпкет. Хĕрарăм кăшкăрайми пулса çул çине тĕшĕрĕлсе ансан, Пăсара Макарĕ Марье инкене, хырăмĕ çине сике-сике, урапа таптама тытăнчĕ.

Рамаш çухăрса ячĕ, алăри патакпа Пăсарана пуçран çапрĕ те анатри кĕпер еннелле чупрĕ.

Пăсара хăйĕн усал ĕçне пăрахсах харсăр ача хыççăн ыткăнчĕ. Тытсан вĕлеретех ачана. Тытатчĕ те пуль, анчах шухă ача, кĕпер патне çитсен, йăпăрт çеç куçран çухалчĕ. Макар, тĕлĕнсе, урлă-пирлĕ пăхкаларĕ. Кĕпер леш енчи халăха курсан, тем юнаса мăкăртатрĕ те каялла танккарĕ.

Рамаш пӳрте пырса кĕрсенех ашшĕ асăрхарĕ ăна:

— Рамаш, эс купца пулап терĕн вĕт. Ак сана — ухăрь купца. Ташла! Çак кĕвĕпе ташлаймасан, купца пулаймастăн!

Рамаш вырăнтан хускалмарĕ. Пĕр вăхăт тутине сик-теркелесе тăчĕ-тăчĕ те йĕрсе ярас пек сасăпа:

— Ташламастăп, — терĕ. — Унта, ав, Пăсара Макарĕ Марье инке çинче ташлать…

Усĕрĕлнĕ ашшĕпе хăнасем Рамаш куççульне курмарĕç, унăн сăмахĕсене те илтмерĕç. Кăяш Тимкки ура çине сиксе тăчĕ, ачана алăран çавăтса, пӳртрен тухса кайрĕ.

Тайман Сахарĕ ывăлĕпе тусĕ тухса кайнине сисмерĕ. Вăл хăйĕн калаçакан машинипе калаçса юлчĕ:

— Мĕн пулчĕ сана, ухмах? Чăвашла юрлама пĕлместĕн. Вырăсла та чипер юрлами пултăн. Тепĕр хут ярса пăхас-им?

Машини малтан чиперех пуçлать: «Ехал с ярмарки ухарь купец, ухарь купец, удалой… » Çапла юрласа ярать те, малалли «Молодец» сăмаха ниепле те çавăрса калаймасть, «мо-ло… мо-ло… мо-ло» тесе хуçине йĕкĕлтеме тытăнать. Миçе хут çĕнĕрен пуçласан та, çав «мо-ло, мо-ло-ран» иртеймест.

— Тем çитмест ăна, Сахар хăта, — терĕ вара пĕр вырăсла пĕлекен чăваш. — «Мало, мало» тесе кăшкăрать вĕт, сахал çавăртăн пуль. Тата çавăрса пăх-ха.

Хуçа çилленсе çитрĕ, граммофон аврине вăйпа çавăрма тытăнчĕ. Вара лакпа сăрланă ещĕкре темĕскер çат! турĕ те вĕреçĕлен пек чашкăрса илчĕ…

Çав вăхăтра Кăяш Тимкки, ача сăмахне хăвăрт ăнланса илнĕскер, Рамаша алăран çавăтса, кĕпер урлă чупса каçнă. Чулçырма çыннисене самлейсене пĕлнĕ пекех лайăх пĕлет çав ăнăçсăр çын. Пăсара Макарĕ кăшт сыпсанах арăмне хĕнеме тытăнать.

Эх, мăнтарăн хĕрарăмĕ, мĕн чухлĕ тӳсетĕн эсĕ! Хăçан-ши сан шăпу çăмăлланĕ?..

Çапла шухăшласа пыракан çын çумри ачан алли чĕт-ренине сисрĕ. Ачи халь-халь макăрса-çухăрса ярас пек. Пăсара Макарĕ урам варринче хăрушшăн курăнса выртакан Марье инкене çаплах çӳçĕнчен туртса каллĕ-маллĕ сĕтĕрет. Рамаш ĕсĕкле пуçларĕ. Тимкка ачана пуçран шăлчĕ те, Рамаш аллине вĕçертсе, малалла чупрĕ.