Кузьма Черный - Хвоi гавораць (на белорусском языке)

Ён адхiнуўся назад i стаў глядзець некуды паверх маёй галавы. Тады я лiшнi раз упэўнiўся: чалавек можа быць гордым перажытымi пакутамi, у час жа гора, калi ён пачынае стагнаць перад другiмi, ён тады - увасабленне мiзэрнасцi.

Вось чаму дзядзька Язэп маўчыць. Бунт у iм схаваны ў глыбiнi...

II

Вечарамi на зямлю лажыцца шэрая цiш. Поле пахне аўсяным iржышчам i вялаю атаваю, а цесныя двары пры маўклiвых хатах - коньмi i дзёгцем. Наша вулiца дрэмле ў цiшы i ясным змроку.

Толькi не маўчыць стары папоўскi сад - у старым доме асвечаны там два адчыненыя акны, i некалькi камсамольцаў на ўсю вёску спрачаюцца над кнiжкаю тэорый Дарвiна. Галасы iх сакаўныя, як недаспелы гарбуз, чутны за дзесяць хат i абуджваюць думкi: "Гэта прэлюдыi да будучай iндустрыяльнай вайны з прыродаю".

Як бы гэта далiкатна i ў меру выказаць дзядзьку Язэпу?

Ён сядзiць сабе цiха на прызбе i глядзiць на свае ногi. Я каля яго блiзка, але ў змроку ён здаецца мне цёмнай грузнай постаццю з абы-як накiданымi абрысамi...

У садзе каля асвечаных вокан ходзяць, абняўшыся па двое, хлопцы i дзяўчаты. Дзяўчаты звiняць смехам, а хлопцы пробуюць спяваць:

Не хадзiла, не гуляла,

Рана спаць лажылася...

Першыя два радкi памагаюць падводзiць дзяўчаты, а пасля сцiхаюць, ёсць такое ўстанаўленне, што дзяўчыне шмат якiх слоў трэба саромецца...

Спяваюць моцна, бо ведаюць, што поп, выселены ў другую палавiну дома, любiць цiшыню. Цяпер ён, пэўне, ходзiць недзе па двары i нюхае пах вялай травы. У садзе пiльнуе познiя яблыкi стары Гiрш - за свае яблыкi ён смелы i спакойна спiць у будцы. I добра, што ён стары - хоць выспiцца сабе як мае быць. Бо, каб быў ён хоць трохi малодшы, не заснуў бы ён тут усё роўна... I толькi нямыя i да ўсяго абыякавыя кусты агрэсту i малiны з'яўляюцца сведкамi... Дзяўчаты залiваюцца слаўным срабрыстым смехам, бесклапотным i чыстым - нашто раней часу забiваць голаву думкамi аб алiментных правах.

Слаўна адчуваецца блiзкая восень. Мякка абнiмае зямлю празрыстая ноч. За дзве вярсты адсюль адчуваецца аеравай вастратою рэчка, пажаўцелыя крушыны i каржакаватыя хвоi над ёю. Над паплавамi лазiць туман густым малаком...

Дзве постацi вiдны ў змроку - iдуць, прыцiснуўшыся адна да другой, i два галасы пераплятаюцца таксама, як i постацi ў абнiмку, - падаюць яны нiзкiм шзптам. Я пазнаю дачку дзядзькi Язэпа - смуглявую маленькую Досю - i, пазнаўшы, адганяю ад сябе журботную трывогу, раптам скрабянуўшую мяне; заспакойваю сябе нават некаторымi фiласафiчнымi развагамi...

Яны ўдваiх садзяцца на суседнюю прызбу i шэпчуцца.

- З кiм гэта яна? - цiха гаворыць мне дзядзька Язэп.

Я горды тым, што ён давярае мне свае думкi, але, ад малых дзён падказанай мне людзьмi неабходнасцi браць усё пад кантроль, я раскiдаю думкамi, хто ж такi дзядзька Язэп? Трохi падумаўшы аб гэтым, я не адганяю ад сябе гордасцi нашай блiзасцю i пачынаю пазнаваць, з кiм сядзiць Дося. Цераз хвiлiну я падсоўваюся блiжэй да дзядзькi Язэпа i паведамляю яго:

- Гэта студэнт-практыкант. Той, што прыехаў з каморнiкам зямлю мераць.

- М-м-мгу...

I тут я не пазнаў дзядзькi Язэпа, першы раз за час сваёй блiзасцi з iм не пазнаў. Нiколi ён так безудзельна да ўсяго не адносiўся. Гаворачы аб студэнце i ведаючы дзядзьку Язэпа, я быў упэўнены, што ён зараз жа пачне выводзiць свае пераконаннi - добра гэта цi кепска i як да гэтага трэба адносiцца. А цяпер ён аднёсся да гэтага так, як бы гэта Дося яму не дачка, а студэнт не малады хлапец, а якая-небудзь танная iстужка, што выпадкова i без нiякiх слядоў пасля сябе абнiмае Досiну шыю.

Цяпер, значыць, дзядзька Язэп думае толькi аб Мiхале.

I мы так седзiмо моўчкi. Дзядзька Язэп чухае каленi, мабыць, пойдзе зараз спаць.

- Добры вечар!

Вырасла аднекуль са змроку шэрая постаць, прыткая i лёгкая.

"Чаго гэта поп ходзiць ноччу па вулiцы, няўжо яму мяшаюць спаць галасы ў саду?" - думаю я.

А ён углядаецца, каб пазнаць нас, пасля гаворыць дзядзьку Язэпу:

- Стары ты чалавек, табе ж памiраць хутка пара прыйдзе, а Бога забыўся, хоць бы адслужыў па Мiхалу панiхiду...

Дзядзька Язэп маўчаў.

- Стрэў я ўчора Астапа Варывончыка - так i так, кажа, Язэпаў Мiхал памёр, я аж умлеў.

Голас у папа танклявы i порсткi, i ўвесь ён, як на iголках, стаiць i гойдаецца, перабiрае на жываце пальцы, гладзiць пальцам шчуплую бародку. Дзядзька Язэп, слухаючы яго, нагiнаецца i кладзе рукi на каленi.

- ...Дык ты, Язэп, заўтра прыйдзi да мяне, дык мы аб панiхiдзе пагаворым...

Поп моўчкi прысеў каля мяне, павадзiў пальцамi па бровах i закурыў. Моцна запахла добраю самарослаю табакаю, дым гэты змяшаўся з пахам вымазаных варволем папоўскiх ботаў i потам яго шыi. Суконная вопратка дзядзькi Язэпа пахла пыльным бульбянiкам i сухiм выветраным хлебам; ад усяго гэтага хацелася драмаць.