Кузьма Черный - Небеларуская мова ў беларускай лiтаратуры (на белорусском языке)

"Хмурнае сычэнне i шыпенне насiлiся ў паветры, як грымоты, прыдушаны ўраган... Бутлi, напоўненыя якойсь густой кляючай масай, качалiся ўгары пад дахамi. Якiсь смалiсты састаў лiўся сам сабою з куба ў куб. Складаныя сумесi ўтваралiся пры дапамозе найдакладнейшых дзiўных апаратаў. Некалькi платформаў, якiя былi пабудаваны памiж катлоў, рабiлi на Макса ўражанне гатычных цэркваў..."

Што тут ёсць беларускага ў гэтай "кляючай масе" нейкага жаргону?

Якое ж дзiва пасля гэтага, што нашы газеты распаўсюджваюць страшэнную непiсьменнасць i моўную некультурнасць! Асаблiва гэтым вызначылася "Чырвоная змена". Мова гэтае газеты - гэта ад пачатку i да канца ўсё "лунныя лапы". Жывога слова там i збваду няма. Калi хто з працаўнiкоў гэтае рэдакцыi i ведаў калi-небудзь беларускую мову, дык гэтыя веды затанулi ў моры "лунных лап". Я не шукаў адмысловага паасобнiка "Чырвонае змены", а ўзяў той, якi ў мяне якраз ляжаў на стале. Гэта № 94 (621). "Лунных лап" тут доўга шукаць не трэба.

"Усё растучая ваенная небяспека". "Акажа дапамогу". "Пагэтаму" ("поэтому"). "Будучых боек". "Французская секцыя КIМу працягвала хаваць слаўныя традыцыi". "Сумела ажыццявiць". "Раздавалiся гучныя словы". "Дастойныя словы". "У будучай перамозе".

Гэта ўсяго з двух невялiчкiх артыкульчыкаў; дый не ўсё яшчэ гэта з iх выпiсана. Або вялiкiмi лiтарамi загаловак: "Падаючага - пiхнi". Гэтак яно, мусiць, i робiцца. "Чырвоную змену" трэба, каб чытала моладзь. Чытае моладзь, якая знiшчае сваю непiсьменнасць. I, навучыўшыся чытаць, гэта моладзь вучыцца ў газеце непiсьменнасцi. Што б гэта сказалi расейцы, каб хто на расейскай мове замест "на крыше растут мхи иные, чем в лесу" напiсаў "на крышы растут мохи иные, чым в леси". А ў нас беларускую мову падаюць у гэтакiм выглядзе.

Вось яшчэ трохi жаргону з таго ж паасобнiка "Чырвонае змены":

"На самай справе". "Мiгам праскаўзне мiма". "Пачалi перагортваць карты, пачалi глядзець, цi няма дзе-небудзь зорак, якiя па меры перагортвання аказалiся б больш i больш разыходзячымiся, якiя ўсё больш адлучалiся адна ад другой..."

Успамiнаецца яшчэ адзiн загаловак: "Дарагога таварыша не стала". Калi згадзiцца, што гэта напiсана беларускаю моваю i калi выказаць гэта расейскаю моваю, дык яно будзе: "Дорогого товарища не серьезно". Бо "сталы" - гэта ў нашай мове "серьезный". А "стала" - "серьезно".

Або вось у дадатку да "Савецкай Беларусi" надрукавана нататка пра Л. Талстога. Дык яна займае ўсяго якiх-небудзь 180-200 газетных радкоў, а ў ёй "лунных лап" не абабрацца: "Старец, паражэнняў, цянётах, фiгуру, нанясення, верная мерка, выступаючай, адкрыўшы ("открывший"), пажадаўшыя, iснуючага, укладам эканамiчных адносiн..."

У п'есе "Каля тэрасы", якую ставiць Другi Беларускi Дзяржаўны тэатр, ёсць гэтакая з'ява. Бяжыць сялянка i крычыць: "У чым справа, у чым справа?" Няўжо гэта крычыць сялянка? Не, гэта крычыць сам аўтар п'есы. Ён думаў: "в чем дело" i пiсаў "у чым справа". Дзе гэта аўтар чуў, каб сялянка гаварыла гэтак? Таму i чуецца тут фальш, таму i трацiцца вобраз цi тып сялянкi. I вiнавата тутака моўнае думанне аўтара, якое зусiм чужое сялянцы-беларусцы.

Або ў гэтакiм надзвычайна мастацкiм тэатравым паказе, як "Сон у летнюю ноч", сказ "Ужасу больш"?! Якiя надзвычайныя хвiлiны асалоды перажывае глядач, бачачы i чуючы ў тэатры выкананне ролi кiраўнiка грэцкiх бадзякаў-актораў! (Ролю гэтую выконвае, здаецца, артыст Сяргейчык). Якое надзвычайнае хараство ў адценнях гутаркi, якiя суладжаны з рухам цела гэтага чалавека! Надзвычайна высокае мастацтва ў выкананнi гэтае ролi. Артыст здолеў перанесцi гэтага грэцкага тыпа ў нашу сучаснасць - вiбрацыяй голасу, хараством мовы, яе адценнямi i нюансамi слоў, надаўшы яму каларыт беларускага селянiна. I як гэтую надзвычайную стыхiйную прыгажосць псуе адно толькi слова!

Вельмi праўдзiва сказаў адзiн расейскi сучасны паэт: "Слово - это полководец человечьей массы". Мова - гэта матэрыял для мастацкага твора. I няўжо трэба, каб гэты матэрыял быў дрэнным? У тэатры слова мае вялiкае значэнне. Як тэатральная тэхнiка павiнна быць удасканаленаю, як развiццё тэатральнага паказу павiнна iсцi паводле пэўных законаў, гэтак i мова ў тэатры не павiнна быць абы-якою. Найвыдатнейшыя мастакi сцэны пра мову ў тэатры клапоцяцца не менш, як пра ўсе iншыя галiны тэатральнага мастацтва.

Перапалоханая сялянка крычыць "у чым справа?". Няхай бы ўжо, нечага, яна, каб вытрымаць стыль аўтара гэтае п'есы, крычала: "У чым справа?! У мэтах рацыяналiзацыi часу i адносна гэтага месца, безумоўна, не мэтазгодна паднiмаць тут гэтакi вэрхал!"

Вядома, што аўтар тут выказаў тое, што хацеў выказаць. Непаразуменне сялянкi паказана. Але выказана ў гэтакай мове, што тып сялянкi, якi, скажам, раней ужо ўяўляцца пачаў гледачу, разбiўся i прапаў ад аднаго слова. Сялянка пачула нейкую незвычайную гаворку, нейкi крык, убачыла незнаёмых людзей, устрывожылася i замест "што гэта робiцца?", або "што там гэта", крычыць "у чым справа?". Аўтар падаў гэта па-свойму, сказаў гэта ад сябе, а не ад таго чалавека, якога хацеў паказаць.