Якуб Колас - На ўсё ёсць прычына (на белорусском языке)

"Чаму гарыць балота?" - вось тое пытанне, што вярцелася ў усiх на языку i нарэшце было пастаўлена сойкаю.

- Чаму, чаму, - затрашчала сарока, паўтараючы яго на тысячы ладоў i не чуючы адказу.

- Расступiцеся! Расступiцеся! - грымнулi галкi. - Дайце дарогу прафесару! Месца прафесару!

Стары крумкач з панскiм носам важна выступаў сярод галак i варон, працiскаючыся на самы зэс.

- Сцiхнiце! - крыкнула сарока. - Прафесар будзе гаварыць! Прафесар хоча чым-колечы дапамагчы нам! Прафесар вытлумачыць прычыны, прычыны, прычыны!

Вароны i галкi прывiталi "прафесара" гучным "ура". "Прафесар" вельмi паважна абышоў дубовы пень i тое месца, дзе тлеўся агонь у зямлi, уважна, як i належыць прафесару, аглядаючы кожную драбнiцу.

- Гум! гум! - вугнiў ён часам у свой панскi нос.

Усе, хто быў тут, з замiраннем сэрца сачылi за "прафесарам" i чакалi з незвычайнаю напружанасцю яго мудрага слова.

- Ага!.. Так, так! - казаў сам сабе "прафесар" i яшчэ болей распаляў зацiкаўленасць грамады.

Нарэшце, скончыўшы з аглядам, "прафесар" узляцеў на галiну нябожчыка дуба, заняў найвыгаднейшую пазiцыю на сваёй кафедры i зрабiў самую мудрую мiну.

- Вось што значыць вучоны! - у захапленнi зашаптала сарока. - У кожным руху вiдаць прафесарская вучонасць.

А "прафесар" для яшчэ большай важнасцi працёр лапаю вочы.

- Шаноўныя грамадзянкi i шаноўныя грамадзяне! - пачаў "прафесар". - Я разумею ваш непакой i вашу трывогу. Тое, што мы бачым цяпер у зародку, можа пагражаць нам у сваiм далейшым развiццi.

Ад гэтых слоў у сарокi набеглi на вочы слёзы.

- I зусiм натуральна жаданне ваша даведацца аб прычынах катастрофы. Навука, ад iмя якой я выступаю, можа зусiм правiльна, зусiм дакладна высветлiць i растлумачыць вам усё. Да кожнай з'явы на свеце трэба падыходзiць са словамi: чаму? i з чаго? Бо гэта ёсць пачатак мудрасцi i фiласофii. А гэтая фiласофiя нам кажа: на ўсё ёсць прычына. Паяснiм гэта некаторымi канкрэтнымi прыкладамi. Калi я маю з вамi гутарку, то, значыцца, на гэта ёсць прычына. Калi вы сабралiся тут, то i тут таксама ёсць прычына. Як бачыце, на свеце ёсць на ўсё прычына, i кожная прычына мае сваю прычыну i ў аснове кожнай прычыны ляжыць таксама прычына.

- Матухны мае, як проста i ясна гаворыць прафесар! Цяпер для мяне становiцца зразумела ўсё, - азвалася галка.

- Цяпер, узброiўшыся навукаю, паглядзiм на тую з'яву, што так моцна занепакоiла нас, - тлумачыў далей "прафесар". - Дык вось. На гэтым месцы загарэўся агонь, што мае сваю пэўную прычыну. Гэта дубава смерць абрала сабе такую форму, каб скончыць яго жыццё на зямлi. Дуб ляжыць на балоце, мы бачым труп яго i дым каля таго месца, дзе дуб стаяў. Дым - гэта дубава душа. Выйдзе душа, i агонь патухне.

- Ура! ура! прафесар! - крыкнулi вароны, галкi i сарокi.

А "прафесар", яшчэ раз зiрнуўшы на грудок, што дымiўся, i на лагчынку нiжэй грудка, - ён быў пэўны, што агонь не пяройдзе праз лагчынку, - сказаў з поўнаю перакананасцю:

- Агонь патухне, дойдзе да лагчыны i...

Крумкач раптам сарваўся i не скончыў таго, што меўся сказаць: падзьмуў вецер i запарушыў прамоўцу вочы. Крумкач сарваўся з галiны i паляцеў, як непрытомны, немаведама куды, што вельмi здзiвiла грамаду.

- Што з iм сталася?

- З вялiкай вучонасцi нешта прыключылася, - чулiся галасы.

- На ўсё ёсць прычына, - уздыхнула сарока.

- Балван! - шыкнуў злосна цецярук.

Разышлося, разляцелася i распаўзлося балотнае грамадства, заспакоенае ўсё ж такi словамi крумкача.

Чакалi далейшых падзей, чакалi з цiкавасцю. Балота ж дымiлася i дымiлася. Цёмна-шэрая пляма навокала дубовага пня ўсё расла i расла. Пень i ўсе рэшткi ад дуба сатлелi. Увесь груд, дзе стаяў дуб, выгараў дашчэнту. Тысячамi нявiдных сцежачак наступаў агонь на балота; далёка чуўся пах гары, а лес i гакi засцiлалiся дымам.

- Глядзiце: агонь даходзiць да лагчыны!

- Лагчына пачынае гарэць!

- Агонь пераходзiць лагчыну!

- Насланне нейкае: як гэта можа гарэць лагчына? - дзiвiўся бусел.

- Справа дрэнь! Справа дрэнь! - гракала варона.

- А крумкач пацяшаў, што агонь далей лагчыны не пойдзе, - скардзiўся перапужаны драч.

- Крумкач - дурак! - прамовiў журавель.

- Трэба нешта рабiць! - пiшчаў камар.

- Трэба, трэба, - цвiркаў конiк.

- Так, так! - згаджалася качка.

- Нядружны ў нас народ, - азвалася галка.

- Паслухайце мяне, грамада! - выступiў бусел. - Агонь вады баiцца. Давайце насiць ваду на агонь!

- Насiць, насiць! - загула грамада.

Усе рынулiся па ваду. Бусел камандаваў i падымаў дух у грамады. "Патушым пажар! Спынiм варожую сiлу!" - пакрыкваў ён i паддаваў ахвоты.