Антуан Сент-Экзюпери - Ваенны лётчык

Раз мая духоўная культура абапіралася на Бога, яна магла выратаваць гэтае паняцце ахвяравання, якое стварала Бога ў сэрцы чалавека. Гуманізм забыў пра важнейшую ролю ахвяравання. Ён намерыўся зберагчы Чалавека з дапамогай слоў, а не дзеяння.

Каб выратаваць вобраз Чалавека, бачны праз людзей, Гуманізм меў у сваім распараджэнні толькі адно гэтае слова «Чалавек», аздобленае вялікай літарай. Нам пагражала скочванне па небяспечным адхоне і падмена Чалавека нейкай усярэдненай асобай ці сукупнасцю людзей. Нам пагражала падмена нашага Храма кучай камення.

I спакваля мы страцілі нашу спадчыну.

Замест таго каб сцвярджаць правы Чалавека ў асобе, мы загаварылі пра правы калектыву. Спакваля ў нас з'явілася мараль Калектыву, якому няма справы да Чалавека. Гэтая мараль можа растлумачыць, чаму асоба павінна ахвяраваць сабой дзеля Супольнасці. Але яна не можа растлумачыць без слоўнага штукарства, чаму Супольнасць павінна ахвяраваць сабой дзеля аднаго чалавека. Чаму справядліва, каб тысяча людзей прыняла смерць дзеля выратавання аднаго, асуджанага несправядліва. Мы яшчэ прыгадаем гэты прынцып, але спакваля забываем яго. А менавіта ж у гэтым прынцыпе, які карэнным чынам розніць нас ад мурашак, перш за ўсё і заключаецца наша веліч.

Мы скульнуліся — з-за недахопу плённага метаду — ад Чалавецтва, заснаванага на Чалавеку, да гэтага мурашніка, заснаванага на сукупнасці асоб.

Што маглі мы супрацьпаставіць культу Дзяржавы або культу Гурмы? Чым стаў наш велічны вобраз Чалавека, спароджанага Богам? Яго ўжо амаль немагчыма разгледзець скрозь словы, якія страцілі ўвесь свой сэнс.

Спакваля, паступова забываючы пра Чалавека, мы абмежавалі нашу мараль праблемамі паасобнай асобы. Мы сталі патрабаваць ад кожнага, толькі каб ён не шкодзіў другому. Ад кожнага каменя, каб ён не шкодзіў другому каменю. I канечне, яны не шкодзяць адзін аднаму, калі бязладна валяюцца ў полі. Але яны наносяць шкоду храму, які яны маглі б скласці і які ўзамен адзяліў бы сэнсам кожнага з іх.

Мы ўсё прапаведавалі роўнасць паміж людзьмі. Але, забыўшы пра Чалавека, мы перасталі ўжо разумець, пра што гаварылі. Не ведаючы, што пакласці ў аснову Роўнасці, мы ператварылі яе ў цьмянае сцверджанне, карыстацца якім ужо развучыліся. Як вызначыць Роўнасць паміж мудрацом і тупіцай, паміж прыдуркам і геніем? Што да будаўнічага матэрыялу, то, калі мы хочам вызначыць і ажыццявіць іх роўнасць, неабходна, каб усе яны займалі аднолькавае месца і ігралі адну і тую ж ролю. А гэта бязглузда. Бо прынцып Роўнасці выроджваецца тады ў прынцып Тоесамасці.

Мы працягвалі прапаведаваць Свабоду чалавека. Але, забыўшы пра Чалавека, мы вызначылі нашу Свабоду як нейкую беспакаранасць, пры якой дазволены якія хоч учынкі, абы толькі яны не чынілі шкоды другому. А гэта пазбаўлена ўсякага сэнсу, бо не існуе такога ўчынку, які б не закранаў другога чалавека. Калі я, салдат, калечу сябе, мяне аддаюць пад суд. Не існуе адасобленых асоб. Той, хто адгароджвае сябе ад супольнасці, наносіць ёй шкоду. Той, хто ў суме, наганяе сум на іншых.

Гэтак разумеючы права на свабоду, мы развучыліся карыстацца ім, каб не натыкнуцца на неадольныя супярэчнасці. Не здольныя вызначыць, у якім выпадку мы зберагаем наша права на свабоду, у якім страчваем, мы, каб уратаваць хоць які няўцямны прынцып, крывадушна заплюшчылі вочы на процьму перашкод, якія любое грамадства непазбежна выстаўляла перад нашымі свабодамі.

Што ж да Любові да бліжняга, то мы нават не пасмелі болей прапаведаваць яе. Некалі Любоўю да бліжняга іменавалася самаахвярнасць, якая стварала пэўную Сутнасць, калі гэтая самаахвярнасць ганаравала Бога цераз яго чалавечы вобраз. Цераз асобу мы аддавалі належнае Богу ці Чалавеку. Але, забыўшы пра Бога ці пра Чалавека, мы сталі ганараваць толькі асобу. I тады любоў да бліжняга часта рабілася абразлівай. Справядлівасць пры размеркаванні матэрыяльнага дастатку павінна забяспечвацца Грамадствам і не можа залежаць ад прыхамаці той ці іншай асобы. Вартасць асобы не дапускае, каб яна аказалася ў залежнасці ад шчодрасці іншай асобы. Было б недарэчнасцю, калі б паны, валодаючы сваім багаццем, патрабавалі яшчэ і ўдзячнасці ад галетнікаў.

Самае ж галоўнае ў тым, што наша кепска разуметая Любоў да бліжняга выступала супроць самой сябе. Аснаваная выключна на жаласлівасці, яна адмовіла б нам у люб-якім выхаваўчым пакаранні. Сапраўдная Любоў да бліжняга, якая ёсць служэнне Чалавеку, а не паасобнай асобе, наканоўвала нам змаганне з асобай, каб узвысіць у ёй Чалавека.