Кузьма Чорны - Заўтрашнi дзень

- Немцаў многа. Ходзяць па мястэчку. Я з iмi гаварыў. Адно слова наша, а другое нямецкае. Я два днi курыў iхнiя папяросы. Я начаваў адну ноч у палiцэйскай канцылярыi. Я iм сказаў, што гэта я шукаю, каб дзе жыць, бо не ведаю, дзе бацькi, i я адзiн астаўся...

У гэтым месцы ён сцiснуў вейкi воч i счырванеўся, але зноў пачаў спакайней гаварыць:

- Яны мне сказалi, гэтыя палiцаi, iсцi куды начаваць, а я сказаў, што вельмi мне балiць жывот i галава i не ведаю, да каго iсцi. Пасядзеў, прылёг на нейкi куфар з пляскатым векам i ляжаў. Мяне да ранiцы не чапалi. А яны ўдвух усю ноч курылi i гаварылi, што людзей, мусiць, па шашы будуць гнаць. Я яшчэ i назаўтра з паўдня каля iх быў, а пасля вельмi есцi захацеў i пайшоў папрасiў у адну хату. А там мяне ведаюць i пачалi распытваць, цi не ведаю я, дзе мой бацька. А я сказаў, што я сам яго шукаю. Яны на мяне паглядзелi i нiчога не сказалi. Я ўбачыў, што яны нешта ведаюць пра майго бацьку, але казаць мне не хочуць. Я пачаў дапытвацца ў iх, а яны мне маўчаць. Я скончыў есцi i пайшоў пад наш дом, нехта падаставаў з яго вокны. Я зазiрнуў усярэдзiну, дык там з канапкi абiўка здзёртая, а на канапцы, дзе я некалi спаў, нейкi шчанюк ляжыць сабе, схаваўшы морду ў лапы. Мне так нядобра стала, што я адразу пайшоў адтуль. Я выйшаў на шашу i ўбачыў, што там нямецкая танкетка iдзе i немцы з яе страляюць наабапал шашы. Гэта яны прачасаць хочуць кусты паўз дарогу. Дык я падумаў, што гэта яны шашу ачышчаюць, каб па ёй гнаць тых людзей. Я яшчэ вярнуўся ў раён i пайшоў прасiць у немцаў есцi i закурыць. Адзiн немец даў мне пяць белых сухароў i цыгару. Я пералiчыў, колькi там на двары салдат, закурыў цыгару i разгаварыўся з адным немцам. Там дзве роты салдат стаяць, на тым тыднi iх прыгналi. У iх ёсць грузавiкi i танкеткi, i гэта яны будуць ачышчаць ад партызан шашу i трымаць па шашы варту, каб дарога была свабодная iм. Тады я пайшоў пад шэсць хат. Дык туды матацыклiсты прыязджалi i зноў паехалi. Я павячэраў у таго чалавека, што хата з сiнiмi акянiцамi. Ён мне сказаў пра бацьку, я не адчапiўся ад яго, пакуль ён не сказаў.

Тут Коля Сушчэвiч перадыхнуў i спынiўся. Гэта была другая навiна, якую ён сказаў толькi аднаму Антону Крамарэвiчу i некалькi разоў прасiў яго маўчаць пра гэта перад усiмi. Ён аж зажаўся, шпарка гаворачы, аж твар яго перасмыкваўся ад празмернай узбуджанасцi:

- Мой бацька ў немцаў служыць.

- А можа гэта няпраўда, - перарваў на паўслове Колю Крамарэвiч, з гэтага моманту чуючы, як пачынае нараджацца ў яго дзiўная думка: гэта была думка ад задавалення i ад пачуцця зларадства. Аляксандр Сушчэвiч пайшоў на службу да немцаў! Гiтлераўцы павесiлi яго жонку, у яго кватэры на канапе спiць шчанюк валачашчы, а хлопец яго мучыцца ў лесе пад кустамi. А ён немцам служыць! Той самы Сушчэвiч, што некалi быў вельмi востры на слова i на справу! Але не гэта ўсё было самае важнае, з чаго Антон Крамарэвiч быў усе тыя днi ў неспакойнай узбуджанасцi. Прычына ўзбуджанасцi была ў вялiкай крыўдзе: у самы цяжкi момант свайго жыцця, калi ён пакiдаў на жончыны рукi няскончаную хату, ён жа добра ведаў, што Аляксандр Сушчэвiч дурань, хвалько i самы большы тут прайдзiсвет. Але толькi цяпер, праз колькi год, ён скiнуў з сябе тое, у што быў адзеты. Якая вялiкая крыўда душыла Антона Крамарэвiча! Ён ужо не слухаў, што i як дагаварваў да канца Коля. Атрутная думка тачыла яго. "Каб не Аляксандр Сушчэвiч, мой дом даўно ўжо быў бы гатовы! На свеце адным домам было б больш. Я ставiў дом. А ён нiчога не зрабiў добрага. Ён адно не даў мне давесцi да канца будоўлю... Але хто жыў бы цяпер у тым доме? Няма ўжо iх, тых, дзеля каго будаваўся дом. Божа мой, Божа, няма iх!"

Ён аж выгукнуў гэтыя словы. Коля паглядзеў на яго i пакiнуў расказваць аб сваёй разведцы. Позiркi iх спаткалiся.

- А ў маю хату ты там заходзiў? - запытаў Крамарэвiч, прагнучы душой, каб так было, што Коля заходзiў у хату i сказаў яму, што там робiцца.

- Заходзiў, - адказаў Коля. - Я там адну ноч пераспаў на печы.

- Там жа холадна?

- Холадна.

- А певень?

- Сядзеў на той самай жэрдцы.

- I нiхто туды не прыходзiў i не хадзiў паблiзу?

- Не. Цiха было.

- А дзверы ты не забыўся дротам закруцiць?

- Закруцiў як мае быць.

- Ну добра. Дык цяпер, мусiць, на шашу трэба будзе iсцi?

Коля пацiснуў плячыма. Ён рабiў, што да яго належала. А ўсё iншае - на гэта ёсць iншыя людзi.

Праз дзён два прыйшла змена ў жыццi ўсяго атрада, i Крамарэвiч ахрысцiўся на вечнае развiтанне са сваёю адзiнотаю. Коля Сушчэвiч яшчэ раз схадзiў у разведку i сказаў, што на шашы пачаўся небывалы раней рух. Ездзяць машыны з аўтаматчыкамi, матацыклiсты, танкеткi i легкавiкi. Камандзiр здагадаўся, што гэта падобна на нямецкую псiхiчную атаку: многа руху i грукату, каб працiўнiк думаў, што iдзе вялiкая сiла. Гэтак i тут.