Җәвад Тәрҗеманов - Көмеш дага / Серебряная подкова

Гимназист гамьсез генә кыяфәт белән урыныннан кузгалды да сүлпән генә:

– Овчинников… Дмитрий, – дип җавап бирде.

– Овчинников, менә бу чылбырның нәрсә өчен кулланылуын әйтеп бирмәссезме? Ихтимал, сез аның ничек дип аталуын да беләсездер?

Җавапны түшәмнән эзләгәндәй, Овчинников башын югары күтәрде.

– Әти Мәкәрҗә ярминкәсеннән шундый ук чылбыр алып кайткан иде, – дип сөйләп китте ул, бераз дәшми торгач. – Эт бәйләргә… чөнки ул сүс бауны тешләп өзә…

– Утырыгыз, Овчинников, – диде укытучы, кырт кисеп. – Без хәзер этләр турында түгел, бәлки җир үлчәү турында сүз алып барабыз.

Овчинниковның кашлары җимерелде.

– Утырыгыз! – дип кабатлады укытучы кырысрак тавыш белән. – Сәдәфләрегезгә ураган җепне алып куегыз да күңел биреп тыңлагыз.

Шуннан Корташевский бөтен класска мөрәҗәгать итте:

– Бу чылбырның ничек аталуын һәм ни өчен хезмәт итүен кем әйтеп бирер?

Кинәт иң арттагы рәттән берәү акрын гына тавыш бирде:

– Мин әйтеп карыйм әле, укытучы әфәнде.

Бу ят тавышка гимназистлар һәммәсе дә борылып карадылар. Кем булыр икән бу?

Стена буендагы эскәмиядән унике яшьлек чандыр гәүдәле, коңгырт-сары бөдрә чәчле бер малай кыюсыз гына торып басты.

Сәүдәгәр улы Митя Овчинников, аның мундирындагы көмеш сәдәфләрне һәм җиң очларындагы яшел кантны күреп, галәмәт эре кыяфәт белән:

– Түбән класстан икән. Разночинец аламасы икән, – дип кычкырып әйтеп куйды.

Корташевскийның чырае кара янып чыкты. Ул зәһәр ачулы тавыш белән:

– Овчинников, хәзер үк класстан чыгып китегез! – дип кычкырды. – Инспекторга барыгыз да тәртип бозган өчен, иптәшегезне рәнҗеткән өчен куып чыгаруымны әйтегез. Тиз булыгыз!

Юан гәүдәле гимназист, башын эчкә тартып, ишеккә юнәлде. Укытучы кырыс күз карашы белән аны озатып калды һәм, берни булмагандай, бөдрә чәчле малайга мөрәҗәгать итте:

– Бу сезмени… нәни Евклид!

– Гафу итегез, укытучы әфәнде, минем фамилиям Лобачевский, – диде малай сабыр гына, баягы мыскыллы сүзләрдән ачылып җитмичә. Ләкин укытучының ягымлы карашын күреп, елмаймыйча кала алмады.

– Такта янына чыгыгыз, Лобачевский, – дип, йомшак тавыш белән дәште укытучы. – Менә сезгә чылбыр. Аның турында бөтен белгәнегезне сөйләгез.

Чылбырга кагылгач, Коляның куллары калтырап куйды. Гимназиягә алар бүләк иткән чылбыр ич бу! Тик ул шунда ук үзен кулга алды һәм, кәрзиннән өчаяк белән эккерны да алып, кырда туры сызыкның ничек итеп үткәрелүен һәм үлчәнүен сөйләп бирде.

Гимназистлар аны авызларын ачып тыңлап утырдылар. Менә сиңа «ак сәдәф»!

Бар нәрсәне белергә тырышучан, кызу канлы Панаев түзмәде:

– Ә син, Коля, гимназия ишегалдын үлчи аласыңмы? – дип куйды.

– Эшмени ул! – дип сүзгә кушылды өченче гимназист, Лобачевскийның җавап биргәнен дә көтмичә. – Бабай әйтә: геометриясез бер канал да казып булмый, ди. Ул үзе – Болакны казыткан кеше.

– Геометриясез шәп итеп йорт та сала алмыйсың, – диде дүртенчесе.

Укучыларының кызып-кызып сөйләшкәннәрен тыңлап бетергәч, Корташевский, ниһаять:

– Менә күрдегезме, геометрия һәркайда кирәк, – дип, сүзен дәвам итте. – Борын заманда ук моның шулай икәне мәгълүм булган. – Укытучы кәгазь төргәкне җәеп җибәрде һәм тактага беркетте. Борынгы Көнчыгышның кулдан ясаган картасы иде бу.

– Борынгы тарих дәресләрендә сез төрле мәмләкәтләрнең географиясен өйрәндегез, – диде укытучы, картага күрсәтеп. – Борынгы Мисыр дәүләтен дә хәтерлисездер. Менә ул. Бөек Нил елгасы үзәнлегенең төньяк өлешенә урнашкан.

Һәр елны җәй якынлашу белән, эссе кояш нурлары астында Абиссиния тауларындагы кар эри һәм, илдә яңгырлар ява башлагач, Нил үзенең ярларыннан ташып чыга, һәм Мисырның бөтен үзәнлеген су баса икән. Калкулыкларда урнашкан шәһәрләр һәм авыллар ташу вакытында утрауларга әйләнеп калганнар. Шулчак үзара бәйләнеш тоту һәм суның җимергеч көченнән саклану өчен, борынгы мисырлылар дамбалар һәм буалар төзергә мәҗбүр булганнар.

Су октябрь уртасына кадәр шулай җәелгән килеш торган һәм аннан соң акрынлап кими башлаган. Ләм утырган уңдырышлы җирне иген чәчү өчен эшкәртер вакыт килеп җиткән. Узган елгы ызаннарны су юкка чыгарганга күрә, мисырлылар һәр хуҗалыкның җир бүлемтеген эзләп табарга һәм аның чикләрен яңадан билгеләргә – межа сызарга тиеш булганнар. Бу үлчәү, сызым һәм исәпләү эшләре белән бәйләнгән. Дамбалар, бөяләр һәм фиргавеннәргә табут-пирамидалар төзү өчен дә геометрия буенча белем кирәк булган.

Боларның һәммәсен кызыклы итеп сөйләп биргәч, Корташевский: