Нұрпейіс Байғанин - Нарқыз

– «Мінген аты жараған,
Қаса арғымақ шын жүйрік,
Сағағынан үзіліп,
Басы көкке қараған.
Бізді көріп ырғытты,
Құс дер еді оны адам.
Шапқан сайын үдеді,
Күдірден күдір асқанда,
Біздің мінген тұғырлар
Болдырып жолда жүрмеді.
Ілесіп көрдік қарасын,
Кім екенін біле алмай,
Болжай алмай шамасын.
Əрлі-берлі шапқан соң,
Көрсетпей кетті қарасын.

Жүйрікке не амал қыласың?
Əдейі өткен кісі екен,
Атының біліп шамасын.
Осыған ханым нанасың!»
Деді осылай бес жігіт,
Ханның келіп алдына.
Нанды Мəмбет, жігіттің
Сөзіне құлақ салды да.
«Нөкерлерім, сырласым,
Таң қаламын, ғажап жан
Ол не қылған өктем» деп,
«Алдиярым айтпай алдымнан,
Жолымнан өтіп кеткен» деп.
«Хан əмірі өктем» деп,
«Талай сондай қашқынға
Əмірім менің жеткен» деп,
Ашуланды Мəмбет хан
Ақбоз атты жолшыға
Кіжінді «адам неткен?!» деп.
Бұйрық берді хан сонда:
«Көк аттыны бағыңдар,
Көк ат мінген адамды,
Жібермей ұстап алыңдар.
Көк аттыдан қорланып,
Қапа болған шағым бар.
Қайрылмай кеткен адамға
Өткізетін зəрім бар.
Бүгін қашып кеткенмен,
Ертең алар арьш бар!..»

Мəмбет жарлық салады,
Жасауылдар жарлығын
Дереу қабыл алады.
Жолаушы мен жортушы
Жүрер жолдың торабын
Жасауылдар бағады.
Көк аттылар кездессе,
Ханға айдап барады.
Тергеп жауап алады.
Жауап берген көктіге
Ылғи дүре соғады.
Бейнет шегіп талайы
Жылап кетіп барады.
Жасауылдар жалаңдап,
Қарауыл тағы қарады.
Көк ат мініп жүруден
Енді халық қалады.
Осы хабар халыққа
Құйынша тез тарады.
Осыны естіп ер Нарқыз
Ойға салып қарады:
«Мəмбет ханды көрсем» деп,
«Ерлігімді көрсетіп,
Қорықпай жауап берсем» деп.
«Сырымды алар сол төре,
Көрінбей қашып жүрсем» деп.
«Қабырғама ақыл салайын,
Ойлайын ойдың талайын,
Ел жиналған ас болса,
Ақбоз ат мінген қалыппен,
Саспай ханға барайын.
Көкірегі қара хан,
Алдынан ел тараған.
Көп ішінде бармасам,
Хан жолдасы – көп адам,
Жалғыз барсам қапыда
Ұстап алар аламан.

Жиында барсам, егер де
Айтармын көпке сөзімді.
Жиылған жиын көп халық
Қорлыққа бермес өзімді.
Көп ішінде сөйлеймін
Айтайын деген сөзімді.
Сонда халық көзімен
Көрсін менің күшімді,
Білсін менің ісімді!

Жалғыздық түсіп қазір мен
Қайырсыз ханнан ығысып,
Көріп жүрмін қысымды.
ұлы жиын той, аста
Күреске түссем белсеніп,
Жиылған көрер сұсымды».
Осыны Нарқыз ойлайды.
Көңілінде жігер, қайраты
Асқан сайын Нарқыз да
Бұл талабын қоймайды.
Жақын күнде жиын, ас
Тап бұл жылы болмайды.
Малы семіз, халық шат,
Аман шығып сол қыстан,
Келесі жаз болғанда
Көп дəулетке көңіл мас.
Күзінде өлген Жарлығас,
Осы байдың асына
Сауын айтып халыққа
Бермек болды сыйын-ас.
Ас бермек елге санат-ты,
Əркімдер атын жаратты.

Астың күні жеткенде,
Бəйбішелер байсалды
Бай асына саба артты.
Алшын, Жаппас, көп Шекті
Он екі ата Байұлы
Жолдың шаңын боратты.

Ел билеген би, болыс
Ас беретін мырзаға
Ата жолы осы деп
Шəйіге жамбы орапты.
Орнаған дəулет шағымда
Қызметімді көрсін деп,
Жағалбайлы, Жетіру
Ат шаптырған еліне.

Келсін деп оған тағы да
Тама менен Табынға,
Рамазан, Төлеуге,
Кердері мен Керейтке,
Ат жетер жердің шегіне,
Он алты болыс еліне
Аян болған ас екен.
Көлдей қымыз шалқыған,
Ішкен адам мас екен.

Жүйріктерді санаса,
Бес жүз сексен ат екен.
Балуан келді одан көп,
Асқа тіккен бəйгесін
Сонда жығып алам деп.
Ат пен түйе бəйгеге
Күшімді бір салам деп…

Келді балуан əр жерден,
Айтса мақтау сиярлық
Сандақтары əр елден.
Осы ас көпке даң болды,
Асқа сойған көп малдан
Аққан өзен қан болды.
Бұрын-соңды көрмеген
Талай адам көрісті,
Есен, сəлем берісті.
Ас қызығы ұласты,
Арада неше күн асты.
Ат жаратып келгендер
«Ат шаптыр» деп шуласты.
Ат айдайтын көмбені
Бəлен жерден шапсын деп
Ас басқарған мырзаның
Айтқан сөзін жөн көрді…

Салтанатты жүргені,
Астына ақбоз мінгені;
Неше тұрлі асыл зат
Мақпал, жібек кигені;
Ер мүсінді, сүйкімді,
Жүргені жұрт түйдегі;
Құрбысынан мінезі өр,
Үсті-басы сары ала,
Балағында алтын зер.
Дөңгелек жүз, көрікті,
Шашын түйіп төбеге
Баса киген бөрікті;
Түрме белбеу белінде,
Кім екенін білдірмей
Нарқыз асқа келіпті.

Ас үйлерін тіккен жер
Ұлы Жемнің саласы,
Қалың жыңғыл ағашы.
Айғараның ақшаты,
Саралжынның сағасы.
Асқа келген көп адам,
Жөңкіле қырға шығады.
Өтетілеу бір жарлы
Түйе мініп астына,
Қорағашқа ту байлап,
Туды ұстап тұрады.